Van Gogh en de Zonnebloemen

Zonnebloemen (1889), een van de bekendste schilderijen van Vincent van Gogh, staat centraal in de zomertentoonstelling Van Gogh en de Zonnebloemen. De afgelopen jaren is veel onderzoek gedaan naar dit meesterwerk uit de collectie van het Van Gogh Museum. Hoe ontstond het schilderij, welke betekenis had de zonnebloem voor Van Gogh en wat waren zijn ambities met de Zonnebloemen?

De tentoonstelling presenteert de resultaten van het recente materiaal-technische onderzoek naar dit schilderij, dat volgens Van Gogh zelf behoorde tot het beste dat hij had gemaakt. Hoe ging hij te werk, hoe zit het met de verkleuring van bepaalde pigmenten, en wat weten we nu over de restauratiegeschiedenis en de huidige conditie van het schilderij? Om een indruk te geven van de kleuren zoals zij er oorspronkelijk uitzagen, zijn voor de tentoonstelling geschilderde reconstructies gemaakt. Ook is – voor het eerst - de achterkant van dit topstuk te zien, inclusief het latje dat Van Gogh zelf toevoegde om de zonnebloemen meer ruimte te geven.

Van eerste bloemstilleven tot wereldberoemde Zonnebloemen

Van Gogh en de Zonnebloemen toont de bijzondere ontstaansgeschiedenis van het schilderij en de betekenis die de zonnebloem had voor Van Gogh. Tijdens zijn verblijf in Parijs koos hij voor het eerst de zonnebloem als onderwerp, in landschappen en in stillevens. In het Zuid-Franse Arles schilderde hij vervolgens zijn beroemde grote vazen met zonnebloemen, die verbonden raakten met zijn vriendschap met Paul Gauguin. Het schilderij dat zich nu in de collectie van het Van Gogh Museum bevindt was oorspronkelijk bestemd voor Gauguin, die twee maanden bij Van Gogh in Arles woonde en Van Gogh toen portretteerde als de schilder van zonnebloemen.

Van Gogh rekende zijn Zonnebloemen tot zijn beste werken. Hij besefte dat hij met deze schilderijen een bijzondere prestatie had geleverd: ‘voldoende in vuur geraken om die goudkleuren en die bloementonen te laten versmelten – dat kan de eerste de beste niet, daarvoor is de energie en aandacht van een hele persoonlijkheid nodig’. Niet alleen Gauguin was onder de indruk van de Zonnebloemen, ook Vincents broer Theo, andere kunstenaars en critici vonden ze prachtig. Al snel na Van Goghs vroege dood kregen ze de status van meesterwerken.

Achterzijde met toegevoegd latje voor het eerst te zien

Van Gogh en de Zonnebloemen bevat 23 werken, vrijwel allemaal uit de collectie van het Van Gogh Museum: naast Van Goghs Zonnebloemenook topstukken als Het Gele Huis (1888) en Paul Gauguins Van Gogh zonnebloemen schilderend (1888) en enkele tekeningen van Van Gogh die vanwege hun kwetsbaarheid en lichtgevoeligheid zelden getoond worden. Ook zijn er twee bruiklenen: Van Goghs schilderij Zinnias in een majolica kan (1888) uit een particuliere collectie dat niet eerder in Nederland te zien was, en van Isaac Israëls Vrouw in profiel, voor ‘Zonnebloemen’ van Vincent van Gogh (1916-1920) uit Museum de Fundatie, Zwolle.

Bijzonder is dat voor het eerst de achterzijde van de wereldberoemde Zonnebloemen wordt getoond, zodat het latje met originele spijkers zichtbaar is dat Van Gogh zelf heeft toegevoegd aan de bovenkant van het doek. Waarschijnlijk ontdekte hij tijdens het schilderen dat de bovenste zonnebloemen te dicht tegen de rand van het beeldvlak kwamen, en bevestigde hij de smalle houten lat aan de bovenzijde om het boeket meer ruimte te geven.

Conditie kwetsbaar maar stabiel

In Van Gogh en de Zonnebloemen worden de resultaten van het uitgebreide materiaal-technische onderzoek naar dit topstuk voor het eerst getoond. Het onderzoek werd uitgevoerd door een internationaal team van specialisten van de universiteiten van Antwerpen, Perugia en Torún (Polen) en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onder leiding van toenmalig senior restaurator Ella Hendriks (nu hoogleraar Conservering en restauratie van cultureel erfgoed aan de Universiteit van Amsterdam). Zonnebloemen is bestudeerd met de nieuwste onderzoekstechnieken, waarbij het schilderij niet meer naar de apparatuur hoefde te reizen, maar de mobiele apparatuur overal vandaan naar het schilderij werd gebracht.

Tijdens het onderzoek is zoveel mogelijk informatie verzameld over het doek, de grond- en verflagen en de eerdere restauraties die het werk heeft ondergaan. Dit alles om erachter te komen welke materialen Van Gogh gebruikt heeft, wat de conditie van het schilderij is, of een restauratie nodig en mogelijk is, en wat gedaan kan worden om het schilderij - 130 jaar nadat het is gemaakt – zo goed mogelijk te bewaren voor de toekomst.

Tegelijkertijd deed The National Gallery in Londen vergelijkbaar onderzoek aan hun Zonnebloemen, dat vijf maanden eerder geschilderd werd en als voorbeeld diende voor de versie in het Van Gogh Museum.

Een belangrijke conclusie is dat de grond- en verflagen van de Zonnebloemen in het Van Gogh Museum stabiel zijn, maar zeer gevoelig voor trillingen en veranderingen in luchtvochtigheid en temperatuur. Het is dus van belang dat het schilderij zo min mogelijk wordt verplaatst en in een stabiel klimaat hangt. Om die reden besloot het museum onlangs Zonnebloemen niet meer te laten reizen.

Verkleuring en reconstructies

Het onderzoek heeft gedetailleerde kennis opgeleverd over de kleuren en kleurmengingen die Van Gogh heeft gebruikt en het natuurlijke verouderingsproces van de verf. De oorspronkelijke kleurnuances zijn gedeeltelijk verloren als gevolg van de effecten van verkleuring. We weten nu dat de kleurverandering in de Zonnebloemen wordt veroorzaakt door het verbleken van een bepaald type rode verf (geraniumlak) en het verdonkeren van een bepaald type gele verf (chroomgeel).

Ook weten we meer over de verschillende restauraties die het werk onderging en wat daar de gevolgen van zijn. Zo hebben de vernislagen die later zijn aangebracht, het uiterlijk van het schilderij eveneens beïnvloed. Om een indruk te geven van de kleuren zoals zij er oorspronkelijk uitzagen, zijn voor de tentoonstelling geschilderde reconstructies gemaakt.

Kunstenaar Charlotte Caspers schilderde deze reconstructies van twee details van de Zonnebloemen aan de hand van de resultaten van het wetenschappelijk onderzoek.

Restauratie: vernis en retouches

Op basis van de conclusies uit het onderzoek werd Zonnebloemen begin dit jaar licht gerestaureerd. De vernislagen zijn vuil en vergeeld maar kunnen niet verwijderd worden omdat de verf- en vernislagen op sommige plekken met elkaar vermengd zijn. De waslaag die eind jaren 1990 plaatselijk op de vernislagen is aangebracht en in de loop der tijd een mat, wittig effect heeft gekregen, is tijdens de restauratie verwijderd. Ook werden de verkleurde retouches van een eerdere restauratie onder de loep genomen. Omdat deze oude retouches niet verwijderd kunnen worden aangezien ze onder de vernislaag zitten, werden nieuwe retouches over de oude aangebracht.

Symposium, wetenschappelijke publicatie en catalogus

Op vrijdag 21 juni organiseerde het Van Gogh Museum een symposium waar de belangrijkste resultaten van het onderzoek worden gepresenteerd door leden van het onderzoeksteam. Tijdens het symposium wordt Van Gogh’s Sunflowers Illuminated. Art Meets Science gelanceerd, een wetenschappelijke publicatie waarin een internationale groep van wetenschappers, restauratoren en kunsthistorici de resultaten presenteert van jarenlang onderzoek met de nieuwste technieken naar de zonnebloemen-schilderijen uit het Van Gogh Museum en The National Gallery in Londen. Uitgever is Amsterdam University Press en de prijs is € 55.

In de catalogus bij de tentoonstelling worden de resultaten van het onderzoek voor een breder publiek beschreven en wordt Zonnebloemenuit de collectie van het Van Gogh Museum in de context van Van Goghs oeuvre en de reeks zonnebloemenstillevens geplaatst. Van Gogh en de Zonnebloemen. Een meesterwerk onderzocht is geschreven door Nienke Bakker en Ella Hendriks en verschijnt in het Nederlands en Engels, prijs € 14,95.

Verwoest door vuur (Stilleven: Vaas met vijf zonnebloemen)

Tijdens de tentoonstelling is op de derde verdieping van het museum, in de vaste collectie, Verwoest door vuur (Stilleven: Vaas met vijf zonnebloemen) (2015) van de Amerikaanse kunstenaar Matthew Day Jackson te zien. Day Jackson baseerde dit werk op een versie van Van Goghs Zonnebloemen, die in bezit was van een Japanse verzamelaar en tijdens een Amerikaans bombardement op Osaka in 1945 verloren ging.

Verwoest door vuur (Stilleven: Vaas met vijf zonnebloemen) maakt deel uit van een serie: Day Jackson koos iconische kunstwerken die verloren zijn gegaan tijdens de Tweede Wereldoorlog en maakte deze na in hout, om ze vervolgens te verbranden. De zwarte kleur van het verbrande hout is tegelijkertijd een verwijzing naar een gevoel van rouw en verlies om dit verloren gegane werk.

Afbeeldingen

1) Moestuin met zonnebloem, Vincent van Gogh, 1887, 2) Vincent van Gogh, Schetsen van vazen met zonnebloemen, in schetsboek Parijs en Auvers-sur-Oise, 1890, Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Stichting). Foto: Erik en Petra Hesmerg, Zonnebloemen, Vincent van Gogh, 1889, 4) Vincent van Gogh zonneblomen schilderend, Paul Gauguin, 1888, 5) Isaac Israëls, 'Vrouw in profiel, voor ‘Zonnebloemen’ van Vincent van Gogh', 1916-1920, olieverf op doek, 71 x 59 cm, Museum de Fundatie, Zwolle, 6) Uitgebloeide zonnebloemen, Vincent van Gogh, 1887, 7) Vincent van Gogh, Het Gele Huis (de straat), 1888   

https://www.vangoghmuseum.nl/

Datum:
21 juni 2019 / 1 september 2019
Type activiteit:

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0