Een van Adolf Hitler’s doelstellingen was een zogenaamde ‘raciale herschikking van Europa’. In het wereldbeeld van Hitler was het Germaanse ras superieur. Alle andere rassen – maar in het bijzonder Joden en Slaven – waren Untermenschen. Hitler’s droom was alle etnische Duitsers – en in het bijzonder zij die na het voor Duitsland rampzaligeVerdrag van Versailles buiten de landsgrenzen terecht waren gekomen – te verenigen in een nieuw, groot Duits Rijk. Voor minderwaardige rassen was geen plaats in dat Rijk.
De annexatie van Polen
In 1939 veroverde Hitler, samen met de Sovjet-Unie, Polen. Het land werd in tweeën gedeeld waarna grote stukken van West-Polen bij het Duitse Rijk werden ingelijfd. Steden en dorpen kregen nieuwe Duitse namen, universiteiten werden gesloten en alleen ‘beperkt basisonderwijs’ was nog toegestaan. Heinrich Himmler schreef: “Het enige doel van de scholen is eenvoudige rekenkunde tot het getal 500, de eigen naam kunnen schrijven en het leren dat men Duitsers moet gehoorzamen, eerlijk en productief moet zijn. Leren lezen lijkt me niet nodig”.
De in het gebied woonachtige Joden (zo’n 350.000) en vele etnische (‘niet-Germaniseerbare’) Polen werden ofwel ter plekke geëxecuteerd ofwel gedeporteerd naar het Generaal-Gouvernement, een groot gebied in Zuidoost-Polen dat in de plannen van de Nazi’s als een reservaat, of dumpplaats, voor Untermenschen moest gaan dienen.
Ook uit andere delen van het Rijk werden Joden gedeporteerd om plaats te maken voor etnische Duitsers. In Poolse steden als Lublin, Krakau en Warschau ontstonden al snel overvolle getto’s – hermetisch afgesloten Joodse stadsdelen – waar ondervoeding en besmettelijke ziektes aan de orde van de dag waren.
Fysieke uitroeiing: ‘on-Duits en onmogelijk’
Nadat in mei 1940 Hans Frank, Hitlers vertegenwoordiger in het Generaal-Gouvernement, te kennen gaf dat hij geen nieuwe Joden wilde opnemen, ontstonden ook in de rest van Polen geïmproviseerde getto’s en concentratiekampen, waarin de omstandigheden ronduit onleefbaar waren. Het ‘Joodse vraagstuk’ schreeuwde om een oplossing.
Himmler schreef omstreeks die tijd dat hij het liefst alle Joden zou verschepen naar een Afrikaanse kolonie, bij voorkeur het eiland Madagaskar. Het Madagaskar-plan wordt in de zomer van 1940 serieus overwogen. Toen in oktober 1940 duidelijk werd dat de Nazi’s de strijd om Engeland hadden verloren ging ook het Madagaskar-plan van tafel. Dat ging tenslotte uit van een Duits overwicht op de oceaan.
Himmler schrijft tenslotte nog iets opmerkelijks over de mogelijkheid van genocide: “Hoe tragisch elk individueel geval ook is, deze methode is nog altijd de beste, wanneer men de Russische methode van fysieke vernietiging als on-Duits en onmogelijk beschouwd.”
Toen in juli 1941 de invasie van de Sovjet-Unie begon, hoopte men nog altijd op een ‘territoriale oplossing van het Joodse vraagstuk’. De verwachting was dat grote delen van de Sovjet-Unie snel veroverd zouden worden, zodat de Joden – zeker zij die niet in staat waren om dwangarbeidte verrichten – ergens achter het Oeralgebergte gedeporteerd konden worden.
Meedogenloze doodseskaders
Al snel bleek de invasie echter het startschot van een omwenteling in een heel andere richting. De aanval moest een ware vernietigingsoorlog worden. Achter het front trokken zogenaamde Einsatzgruppen op. Gemotoriseerde doodseskaders die ook nadat de Duitse aanval vastliep in de Russische winter, zeer bloedig huishielden in de veroverde gebieden.
In de buurt van Kiev werden in twee dagen meer dan 30.000 Joden op een verschrikkelijke manier uitgemoord. Een groep werd gedwongen zich uit te kleden en op de bodem van het ravijn van Babi Jar te gaan liggen. Daar werden ze een voor een doodgeschoten. Een nieuwe groep moest in het ravijn afdalen en bovenop de lijken gaan liggen, waarna hen hetzelfde lot wachtte.
Tot voor kort werd aangenomen dat deze Einsatzgruppenvooraf ingesteld waren door Reinhard Heydrich. Uit onderzoek van Ian Kershaw bleek onlangs dat dit echter niet het geval was. Heydrich en zijn superieur Himmler vroegen pas na enkele weken om opheldering over deEinsatsgruppen.
Dieselmotoren
De brute moordpartijen van de Einsatzgruppen maakte dat de oplossing voor het Joodse vraagstuk en de overvolle Poolse getto’s langzaam in de richting van genocide gezocht werd. Uit heel Duitsland werden Joden op transport gesteld naar Polen, vanuit waar ze verder oostwaarts gedeporteerd zouden worden, een zekere dood tegemoet.
De vele executies eisten echter een zware psychische belasting van deze beulen. Er werd daarom al snel gezocht naar efficiëntere en minder belastende manieren om de Joden uit te moorden. En het liefst zonder langdurige en kostbare transporten.
Onder andere in Servië en in het Generaal-Gouvernement was al eerder geëxperimenteerd met gaswagens. Gevangenen werden hierbij in de laadruimte van een vrachtwagen gestopt waarna de ‘euthanasiemedewerker’ de dieselmotor startte en de uitlaatgassen naar binnen werden geblazen. In december 1941 werden in Chełmno, een oud kasteel zo’n 50 kilometer van de stad Łódź, al duizenden Joden op deze manier vergast.
Rond diezelfde tijd werd er in concentratiekamp Auschwitzvoor het eerst geëxperimenteerd met gifgas van het typeZyklon-B. Het bleek goedkoop en efficiënt. In ondergrondse gaskamers konden veel meer mensen tegelijk vermoord worden dan in de gaswagens. Bovendien konden de soldaten die de gaswagens bedienden vaak de angstkreten van de slachtoffers horen, wat als zeer belastend werd ervaren.
De ‘Endlösung’
Op 20 januari 1942 kwamen in een villa in Wannsee, even buiten Berlijn enkele Nazi-kopstukken onder leiding van Heydrich bijeen. De aanwezigen stemden in met het gebruik van gas als ‘Eindoplossing voor het Joodse vraagstuk’. Deze bijeenkomst wordt vaak als het startschot van de Holocaust gezien, maar was feitelijk een formaliteit, omdat het systematisch vergassen toen al begonnen was.
De ‘Poort des Doods’, de hoofdingang van vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau. Wat zonder vooropgezet plan begon eindigde achter deze poort met de moord op een miljoen mensen. wikimedia commons
In maart 1942 was het eerste vernietigingskamp Bełzec operationeel. De overige vernietigingskampen Treblinka en Sobibor, allemaal gelegen in het Generaal-Gouvernement, volgden later dat jaar. Het reeds bestaande concentratiekamp Majdanekkreeg een uitbreiding met enkele gaskamers. Nabij Auschwitz werd door Russische krijgsgevangenen het gigantische vernietigingskamp Auschwitz II (Birkenau) gebouwd.
Nadat Joden uit de overvolle getto’s in de kampen vergast waren, volgde transporten van Joden uit heel Europa. De meeste kampen werden in 1943 gesloten en de meeste sporen van de massamoord werden zorgvuldig uitgewist. Auschwitz-Birkenau bleef echter tot het eind van de oorlog bestaan. Alleen al in dat kamp zijn meer dan een miljoen mensen omgekomen. Een groot deel waren Joden, maar ook zigeuners, krijgsgevangenen en politieke tegenstanders werden er naar toe gedeporteerd.
Al sinds de late jaren ‘30 werd de ’oplossing van het Joodse vraagstuk’ gezocht in ‘deportatie naar het oosten’. In de loop van 1942 werd echter pas duidelijk wat dit precies zou inhouden. De weg naar Auschwitz mag dan kronkelig geweest zijn, in totaal kwamen in de Duitse vernietigingskampen meer dan tien miljoen mensen om, waarvan zo’n zes miljoen Joden.
Debat
De titel van dit achtergrondartikel is ontleend aan het boek The twisted road to Auschwitz(1970) van historicus Karl A. Schleunes. Ten tijde van de publicatie van dit onderzoek overheerste onder historici het idee dat het idee en de uitvoer van de Holocaust rechtstreeks terug te voeren was op de lange termijn plannen van Adolf Hitler. Naar aanleiding van Schleunes’ werk ontstond er in de jaren ‘70 en ’80 een groot debat over de ontstaansgeschiedenis van de ’Endlösung’. Tegenwoordig ondersteunen de meeste holocaustonderzoekers de these van Schleunes.
Mede mogelijk gemaakt door http://www.kennislink.nl/publicaties/de-kronkelige-weg-naar-auschwitz
