De terugkeer van de ketubah (3)

Een joodse familie op Scheveningen

De familie van Alex zelf zorgde intussen ook voor tal van raadsels. Dat begon al met zijn betovergrootmoeder Elisabeth de Leeuw, die met haar echtgenoot Simon van Wieringen in de Amsterdamschestraat 7 in Scheveningen woonde. Zij vond haar einde in Sobibor.

De overlevering wil dat de Duitsers haar van de trap afduwden toen ze haar uit huis haalden. Het ging dus om een joods gezin, met drie dochters: Heintje, Rosetta (Zet) en Sel. Alleen aan de laaste van de drie heeft niemand van de nazaten concrete herinneringen.

Dan was er nog een zoon des huizes, Willem van Wieringen, die met zijn gehele gezin tijdens de oorlog door de nazi’s is vermoord. Op het joodsmonument.nl staat een stukje van een bezoeker over de familie Van Wieringen-De Leeuw, waarin melding wordt gemaakt van vijf kinderen. Op de gezinskaarten komt inderdaad ook nog een Sientje van Wieringen voor.

Rotterdams artiestenmilieu

Wat dochter Heintje van Wieringen betreft, zij trouwde met de katholieke Peter Fein, een boom van een vent. Zijn ouderlijk huis stond in Rotterdam, waar de familie in 1940 de bombardementen meemaakte. Het verhaal wil dat de leden van het gezin met een pannetje boven hun hoofd de straat uit vluchtten.

Het echtpaar was niet erg religieus, zette ook nooit een voet in een katholieke kerk. Wel hebben zij hun kinderen gedoopt. Heintje had al een dochter uit een eerdere relatie met een joodse man, die Bep heette en met ene Louise Cohen trouwde. Zij hebben vermoedelijk de hele oorlog ondergedoken gezeten. Het echtpaar Fein kreeg een dochter, Nannetta Henni Frieda Maria Fein, die in 1922 werd geboren in het plaatsje Hillegersberg, nu een wijk van Rotterdam.

Deze Nannetta, de grootmoeder van Alex, huwde op 13 augustus 1942 met de zes jaar oudere Johannus Josinus Uhlenhop. Haar echtgenoot was evenmin van joodse huize en groeide op in een Rotterdams artiestenmilieu. Zijn vader trad op met kleine honden, die hij zelf dresseerde; ook speelde hij xylofoon en trad hij op als clown.

Evacuatie

Een erg liefdevol gezin kan het niet geweest zijn, want de zoon werd op zijn vijftiende uit huis gezet, waarna hij werd opgenomen door het joodse gezin van Mark en Eddy Hart – zij verhuisden later naar Canada. Na zijn huwelijk met Nannetta zag het jonge echtpaar Uhlenhop zich gedwongen om uit Rotterdam te evacueren en namen zij hun intrek op Scheveningen: Harstenhoekweg 49.

In 1943 volgde een tweede evacuatie, vanwege de bouw van de Atlantikwall, waarna zij een huurwoning betrokken in de Cornelis Houtstraat in de Haagse wijk Bezuidenhout. Ook hier eiste het oorlogsgeweld zijn tol. Na het bekende vergissingsbombardement op dat stadsdeel in maart 1945 moest het gezin opnieuw evacueren. Ze zijn toen maar teruggekeerd naar hun oude adres op de Harstenhoekweg. Het echtpaar kreeg drie dochters, onder wie de moeder van Alex.

Oudoom Willem van Wieringen huwde met dochter Wilhelmina van de familie Luzato, die op de Harstenhoekweg 50 woonde. Het echtpaar betrok een huurwoning in de Stevinstraat 284 en werd tijdens de oorlog verraden. Niet alleen de ouders, maar ook hun twee kinderen Simon en Eva zijn in Auschwitz en Sobibor vermoord.

Waterscheiding

Grootmoeder Heintje Fein-van Wieringen en haar katholieke man hebben de oorlog wél overleefd. Er gaat een verhaal in de familie dat zij was opgepakt en in het Oranjehotel gevangengezet, wat haar echtgenoot niet accepteerde. Hij is er toen op afgestapt en in het Duits, een taal die hij uitstekend sprak, heeft hij in het hol van de leeuw haar vrijlating geëist – en dat lukte hem nog ook. 

Die tak van de familie heeft het dus overleefd, net als hun dochter Nannetta Uhlenhop-Fein, die eveneens met een niet-joodse man was getrouwd. Was dit niet het geval geweest, dan zou de moeder van Alex niet zijn geboren en hijzelf uiteraard evenmin (wat ook geldt voor zijn twee broers en twee zusters).

De Duitse vervolgingspolitiek heeft dus een diffuse waterscheiding teweeggebracht in de geschiedenis van deze Scheveningse familie, met zijn vele religieus gemengde huwelijken in de wijdvertakte stamboom. Omdat gemengde huwelijken in principe van deportatie waren uitgesloten, is een aantal families aan de Jodenvervolging van de nazi’s ontkomen.

Karakters

De moeder van Alex, Nan(netta) Katja Yvonne Uhlenhop (1946), kan zich nog goed heugen dat haar gezin na de oorlog tegenover de synagoge op de Harstenhoekweg woonde. Ze bewaart een beeldende herinnering aan de staven ijs die er wekelijks gebracht werden, en waarvan zij en haar zus stukjes probeerden te bemachtigen.

De twee meisjes kwamen bij hen ook wel eens in de sjoel op nummer 44, maar dat vooral uit nieuwsgierigheid en omdat je er op zaterdag haring kon eten. Echt thuis voelden ze zich er niet, wat kwam doordat het joodse geloof in hun gezin geen rol van betekenis speelde.

Wel kent Nan tal van Jiddische woorden, een culturele erfenis van haar thuismilieu. Haar zoon Ben, danser en choreograaf, ging als jonge jongen wel eens samen met zijn broer Alex naar sjoel, maar hij voelde zich er evenmin op zijn gemak. Dat had er vooral mee te maken dat de diensten hoofdzakelijk werden gevoerd door oudere mannen.

Alex was altijd de jongste en beschreef de joods gemeenschap van Scheveningen als een ‘gezelschap van karakters’, dus mannen met een zeer uitgesproken persoonlijkheid. Mensen met veel (historische)  bagage.

Gemengde huwelijken

De vooroorlogse trend van gemengde huwelijken zette zich na de bevrijding voort in de familie. Zo huwde Nan Uhlenhop op 3 februari 1966 met de Nederlands-Hervormde Charles van der Linden (Utrecht, 1944). Haar moeder woonde toen nog altijd in een huurhuis op de Harstenhoekweg 151 en attendeerde haar dochter op het vrijkomen van het huis op nummer 159, dat het echtpaar Van der Linden betrok.

Nog vóór haar moeder overleed, kocht Nan het huis op nummer 151 voor zoon Alex, met wie zij samen bij haar moeder introk .(1) Op dat adres stuitte haar zoon tussen het puin in de kelder eveneens op vooroorlogse vondsten, met name kranten uit 1917, maar ook materiaal dat betrekking had op het eervol ontslag van de NSB van ene Schekman. (2)  

Volgens het adresboek van 1941/42 woonde deze man destijds op nummer 153, terwijl nummer 151 werd bewoond door L. van Willigen. Hij was één van de NSB’ers in een straat met meer dan vijftig joodse families.

Verraadster

Met het verraad van de familie van Willem van Wieringen had hij overigens niet te maken, zo weten we inmiddels uit een artikel van Piet Spaans, (3) want die kwam op het conto van Aalbert de Jong, de echtgenoot van Käthe Weiss. Zij werkte enige jaren als dienstbode bij de Van Wieringens en beweerde slecht door hem te zijn behandeld.

De pijn zat diep, want jaren later, tijdens de bezetting door de nazi’s, zag zij haar kans schoon om zich te wreken op haar voormalige joodse werkgever. Zij ontpopte zich als verraadster, die haar echtgenoot ertoe aanzette naar de politie te stappen – en zo de fatale bal aan het rollen bracht.

De Jong en zijn vriend Storm hadden Van Wieringen en elf kompanen begin januari 1942 toegezegd een schip te regelen, om over de Noordzee aan vervolging door de Duitsers te kunnen ontkomen. Daar arriveerde in de nacht van de vlucht een arrestatieteam, waarna een transport in etappen naar de vernietigingkampen volgde.

Foto 1: Nannetta Uhlenhop met Duitse gasten op straat voor haar woning aan de Harstenhoekweg (Scheveningen, eind jaren vijftig), foto 2: Nannetta met haar twee dochters op de Harstenhoekweg, Tweede Pinksterdag 1949, foto 3: Vader en zoon Uhlenhop tijdens optreden in Rotterdam, datum onbekend.  

 

  1. Voordat Alex van der Linden introk op de Harstenhoekweg 151 woonde hij in de Bosschestraat 133, waar volgens het Joods Digitaal Monument tijdens de oorlog ook een Joods gezin woonde. Alex vertelde ook nog dat zijn oma Nannetta bevriend was met Betsie Kwestie-Van Bienen op nummer 147.

  2. In het adresboek van 1941/42 staat op nummer 153 een bewoner Schekman genoteerd, en op 149 een weduwe Schekman.

  3. Piet Spaans, ‘Verraad in Scheveningen’, Die Haghe Jaarboek 2011, 112-128. Hij baseert zich vooral op enkele inventarissen van het Centraal Archief Bijzondere rechtspleging (CABR), bij het Nationaal Archief.

 

Tags

Reageren