Jan Dibbets straalt in de nieuwe Bavo

Sinds kort is de nieuwe Bavo in Haarlem weer open voor publiek. Voor het eerst sinds jaren is het weer mogelijk om de kathedraal in zijn geheel te bekijken. Vanaf 2004 stond er altijd wel een deel van het gebouw in de steigers, afgeschermd door houten schotten, waardoor het niet mogelijk was om een volledige indruk van deze schepping van Joseph Cuypers te krijgen. Tot die indruk vandaag de dag hoort ook de bijdrage van Jan Dibbets die de afgelopen jaren met Glasatelier Hagemeier uit Tilburg de grootste opdracht op het gebied van glas in lood in Nederland uitvoerde: twaalf grote glazen in de lichtbeuk en de zijbeuken van het schip en vier kleinere exemplaren in de meest westelijke kapellen van dit deel van de kathedraal. Hierover is een boeiende tentoonstelling gemaakt die in het KathedraalMuseum in de nieuwe Bavo te bezichtigen is en waarbij ook een aparte publicatie over het werk van Dibbets en Glasatelier Hagemeijer verkijgbaar is.*

Erfgoedtoets

De realisering van dit project overtreft alle verwachtingen, al helemaal omdat de eerste commentaren op het ontwerp in 2014 niet onverdeeld gunstig waren. Opvallend was dat het positieve commentaar vrijwel zonder uitzondering uit de hoek van de kunstkritiek kwam en dat de erfgoedsector zich er in de media nauwelijks over uitgesproken heeft. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed was terughoudend, omdat het een ingreep betrof in een rijksmonument die niet gericht was op het behoud van bestaande waarden. Maar een fundamentele analyse ontbrak. Omdat de nieuwe Bavo tot mijn onderzoeksgebied behoort, heb ik in 2014 een erfgoedtoets in het klein uitgevoerd. Hierin heb ik gekeken naar wat Jan Dibbets met de opzet van Joseph Cuypers heeft gedaan. We gaan even terug in de tijd: 

Van eminent belang in het concept van Joseph is de atmosferische polychromie, waarbij de architect de wisselende lichtval van het Noord-Hollandse landschap naar binnen probeerde te halen. Dat op zichzelf is al zo bijzonder dat het nagenoeg als een unicum aangemerkt kan worden.* Als je kijkt wat Dibbets heeft gedaan, kan zonder meer gesproken worden van een goed ingevoelde aanpak. Hij respecteert het concept van veel witte of zacht getinte partijen in de glazen, wat Cuypers als uitgangspunt had vanwege de lichtval in de kerk. Tegelijkertijd zal de derde vorm van polychromie, die Joseph Cuypers ontleende aan Viollet-le-Duc goed tot zijn recht komen: dit betreft de projectie van kleuren tegen muren en pijlers door het licht. In dit opzicht zullen de glazen dus in belangrijke mate bijdragen aan de verdere invulling van het concept van de Unvollendete dat Joseph voor de kathedraal had ontwikkeld en dat ook al zo bijzonder is.*

Het ontwerp is verder goed verankerd in de kerkelijke beeldtraditie doordat met name de liturgische kleuren worden gevolgd. Ook het onderscheid tussen de noordelijke, koele en de zuidelijke, warme kant kan iconografisch tot een oude traditie herleid worden, zij het dat Dibbets dit als artistiek medium anders toepast dan de architect.* Terwijl Joseph Cuypers het warme en koele karakter nog eens benadrukte door de kleuren, draaide Dibbets dit op basis van middeleeuwse voorbeelden om. Het verschil valt goed af te lezen als je kijkt naar het eerste zelfstandige ontwerp van Joseph Cuypers, de Urbanuskerk in Nes aan de Amstel (1889-1891).*

De lichtinval in de nieuwe Bavo na de plaatsing van de glazen van Jan Dibbets, uitgevoerd door Glasatelier Hagemeijer te Tilburg in 2016. Je beleeft op een bijzondere manier 'de muziek van het licht' (Van Hoogevest Architecten-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder).

_________________

De enige kanttekening die ik vanuit de context van het erfgoed had, betrof het plaatsen van de vier evangelisten in het schip. De meeste mensen zullen dit een formaliteit vinden, maar dit vormt wel een elementair onderdeel van het programma dat de vicaris-generaal en latere bisschop van Haarlem A.J. Callier in overleg met Joseph Cuypers had bedacht als basis voor de bouw en de inrichting. Het gaat hierbij niet alleen om een bestaande waarde in de kathedraal, maar bovendien om een concept dat bij de verdere inrichting van de kathedraal tot op heden opvallend trouw gevolgd is.* In mijn boek over de Bavo dat dit jaar verschijnt, zal duidelijk worden hoe verrassend Dibbets daarmee is omgegaan, waardoor hij van een nadeel iconografisch een toegevoegde waarde heeft kunnen maken.* 

Heel bijzonder is de inspiratie die de kunstenaar gevonden heeft bij Hrabanus Maurus, die hij ervaart als een Mondriaan uit de middeleeuwen. Om zijn bewondering tot uitdrukking te brengen heeft Dibbets de Δ (delta) in het raam met de kalligrafie van Adam als eerbetoon aan Hrabanus Maurus direct aan hem ontleend. Daarop zijn op hun beurt de A en de V in Adam en Eva afgestemd.* 

Tekent het de tijd dat vanuit de kunstkritiek geen commentaar is gekomen in de zin dat het ontwerp misschien gedateerd zou zijn? Zelf overviel me dat gevoel in eerste instantie wel, en dat gold specifiek de evangelistensymbolen. Dat is vreemd, zo niet tegenstrijdig voor iemand die net een heel werk heeft geschreven over monumentale kerkelijke schilderkunst, waarin ze juist waarschuwt voor de vertekenende werking van de kwalificatie ‘gedateerd’. Juist omdat dit ook een kwaliteit kan zijn, is dit een valkuil die je beslist moet vermijden. Los daarvan - ook al lijkt dit een open deur - ontstijgt ware creativiteit de belemmeringen van de tijd. Ten slotte mag nog eens benadrukt worden wat Josephs peetoom J.A. Alberdingk Thijm al zo pakkend zei: eenmaal de kunstenaar gekozen, dan moet je hem ook vrij laten.* 

Een handelsmerk van Dibbets is de toepassing van het alfabet als collectie vormen. Dit gebruik van symbolen en lettertekens als decoratieve motieven past bij uitstek bij de joodse bron van het christendom waarbij letters als alternatieve beelden worden gebruikt. Op dit punt heeft de plebaan Hein Jan van Ogtrop een belangrijke bijdrage geleverd die voorstelde om een Hebreeuwse tekst aan de noordkant te plaatsen waar in de oorlog de Haarlemse Joden werden samengedreven en gedeporteerd. Zo wordt ook een tragische ‘lieu de memoire’ geactualiseerd.*

Conclusie — De moraal van het verhaal kan kort zijn: ook vanuit de context van het erfgoed doorstaat het ontwerp van Dibbets voor de nieuwe glazen ruimschoots de toets der kritiek. Hij is er bovendien in geslaagd om met zijn glazen een artistiek volwaardig beeld te geven van wat bij Joseph Cuypers op het netvlies stond toen hij zijn Unvollendete ontwikkelde. Wie vandaag de dag de kathedraal bezoekt zal een bijzondere uitvoering te zien krijgen van de ‘muziek van het licht’ in de nieuwe Bavo. Zelfs op een bewolkte dag, zoals ik heb ervaren toen ik begin november van het vorig jaar, toen de steigers er nog voor een deel waren en we in de late namiddag van een grauwe najaarsdag stonden te kijken bij het herdenkingsraam Jehi ohr (er zij licht) en er was licht! Een ervaring om nooit te vergeten.

De verschillende tinten groen voor de glazen van Jan Dibbets in de nieuwe Bavo, uitgestald bij Glasatelier Hagemeier in Tilburg (BvHH 2015).

Openingstijden tentoonstelling 'De glazen van Jan Dibbets' in het KathedraalMuseum van de nieuwe Bavo

Van dinsdag tot en met vrijdag: 10:00 - 16:00 uur.
Zaterdag (vanaf 30 april): 11:00 - 14:30 uur, waarna er een orgelconcert is.

Vaste restauratiebijdrage per bezoeker: € 4,00. Dit is inclusief toegang tot het KathedraalMuseum.

Het hele jaar door kun je de nieuwe Bavo zondags na het bijwonen van de mis bezichtigen.

Bronnen

Het teken * in de bovenstaande tekst verwijst naar de items die hieronder staan vermeld.

• Antoon Erftemeijer, LICHTBEELDEN. Glas in lood van Jan Dibbets in de Nieuwe Bavo te Haarlem, Haarlem 2016.
• Kanttekening hierbij is dat dat uiteraard gerelateerd moet worden aan de stand van het onderzoek vandaag de dag, maar tot dusver heb ik geen andere expliciete voorbeelden gevonden. De enige die dicht in de buurt komt, was zijn bevriende collega Henri Evers die in dezelfde tijd lichte glazen liet aanbrengen in ‘zijn’ Remonstrantse kerk te Rotterdam. Zie hiervoor Van Ruyven, Van heiligen tot amoeben, p. 33 → bibliografie. 
• Bernadette van Hellenberg Hubar, Ad orientem | Gericht op het oosten. De nieuwe Bavo te Haarlem, hoofdstuk 4 'De Unvollendete en het oneindige'; paragraaf 6.4. 'Licht en atmosfeer'.
• M. Nieuwbarn, Het Roomsche kerkgebouw, p. 27 →  bibliografie. 
• Voor de Urbanuskerk in Nes aan de Amstel volg deze link. Zie voorts Hubar, Ad orientem | Gericht op het oosten, paragraaf 6.4. 'Licht en atmosfeer'.
• Hubar, Ad orientem | Gericht op het oosten, paragraaf 6.5. 'Nova: de glazen van Jan Dibbets'. Arjen Looyenga in: Erftemeijer, Looyenga en Van Room, Getooid als een bruid, pp. 39-51; 121-128 → bibliografie. 
• Voor een eerste kennismaking met Hrabanus Maurus zie het gelijknamige lemma op Wikipedia. 
• Hubar, Ad orientem | Gericht op het oosten, paragraaf 6.5. 'Nova: de glazen van Jan Dibbets'. Hubar e.a., De genade van de steiger, pp. 15, 80, 445, 463, 465. Voor Thijm zie Hubar, Arbeid en Bezieling, p. 361 → bibliografie. 
• Hein Jan van Ogtrop, Dieu parmis nous, pp. 5-6 → bibliografie. 
• Voor Glasatelier Hagemeier volg deze link: http://bit.ly/1T3dl8m. 
• Bernadette van Hellenberg Hubar, De muziek van het licht → bibliografie. 
• Het bovenstaande item is een bewerking van de blog over het ontwerp van Dibbets op mijn website. Het item is bijgewerkt naar aanleiding van de feestelijke afsluiting van de vierde fase van de restauratie van de nieuwe Bavo op 4 maart 2016: http://bit.ly/ITIN-242. 

De afbeeldingen in de kop | Met dank aan Van Hoogevest Architecten en fotograaf Sjaan van der Jagt/Pixelpolder

• Het Lucasraam van Jan Dibbets en Glasatelier Hagemeijer in de nieuwe Bavo (Van Hoogevest Architecten-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder 2016).
• Het Maranatharaam van Jan Dibbets en Glasatelier Hagemeijer in de nieuwe Bavo (Van Hoogevest Architecten-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder 2016).
• De projectie op de noordwand van het licht door het Engelenraam van Jan Dibbets en Glasatelier Hagemeijer in de nieuwe Bavo (Van Hoogevest Architecten-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder 2016).
• De projectie op de noordwand van het licht door de ramen van Jan Dibbets en Glasatelier Hagemeijer in de nieuwe Bavo (Van Hoogevest Architecten-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder 2016).
• Hoe het raam gemaakt wordt in Glasatelier Hagemeijer te Tilburg (ontwerp Jan Dibbets nieuwe Bavo, Van Hoogevest Architecten 2016).
• Het Johannesraam van Jan Dibbets wordt geplaatst in de nieuwe Bavo van Haarlem. Foto André Numan 2015.
• Jan Dibbets, Ontwerp voor Jehi ohr (Er zij licht) in de nieuwe Bavo te Haarlem (2014-2016). Foto André Numan 2016.

Op al het beeldmateriaal van Van Hoogevest Architecten en/of Sjaan van der Jagt/Pixelpolder zijn alle rechten voorbehouden. De overige afbeeldingen zijn onder restricties vrij van reprorechten: http://bit.ly/Copyright-CC-BY-NC-SA.

Bestel het boek over de nieuwe Bavo!

De restauratie van de nieuwe Bavo is nog volop gaande, dus wie daar aan bij wil dragen is van harte welkom om het boek te bestellen bij http://bit.ly/Bavo-Ao. Woon je niet in - de omgeving van - Haarlem, dan is gemakkelijker om het boek direct via de uitgever aan te schaffen: http://bit.ly/WBOOKS-nBavo.

'Ad orientem' of 'Gericht op het oosten' slaat op de ligging van de nieuwe Bavo, waardoor de oostkant op de meeste dagen van het jaar beschenen wordt door de roodkleurige ochtendzon, zoals hier. Ontwerp omslag Marjo Starink, met een foto van de RCE beeldbank-Sjaan van der Jagt/Pixelpolder 2015: http://bit.ly/WBOOKS-nBavo.

_________________

De nieuwe Bavo wordt gerestaureerd door Van Hoogevest Architecten te Amersfoort (http://bit.ly/Hoogevest-Bavo) in opdracht van de Stichting Kathedrale Basiliek Sint Bavo te Haarlem: http://bit.ly/Bavo2Ao.