'Piramide' kazematten in de polder

In de Nederlandse polder bevinden zich zo’n 550 piramide kazematten, of om historisch juist te zijn groepsschuilplaatsen genaamd. Ooit waren er 700. Een groepsschuilplaats is een vesting met schietgaten, afgeleid van het Byzantijnse Chasmata.

Sinds de Eerste Wereldoorlog zijn er in Nederland kazematten neergezet als defensie constructie. De piramide kazematten zijn verbonden met de Tweede Wereldoorlog, gebouwd tussen november 1939 en april 1940, ook met het doel het land te verdedigen.

Groepsschuilplaats

De officiële naam van de piramide kazemat is ‘Groepsschuilplaats Type P’. Het lijkt op een piramide. Het is uitgevoerd in zwaar bewapend beton en bedoeld als schuilplaats van een groep van 10-13 personen, met name infanteristen bij artilleriebeschietingen. Het gebouwtje heeft geen actieve gevechtsfunctie, er zijn – zoals in andere kazematten – geen opstellingsplaatsen voor wapens als mitrailleurs of kanonnen.

De piramides (Groepsschuilplaats Type P) zijn het meest zichtbare element van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zijn ook forten, maar die zijn meestal verborgen zijn door bomen, grachten en bolwerken. De piramide kan men overal zien van noord naar zuid in een meanderend gebied van ca. 2 x 130 km. Langs het Oost Front (de Nieuwe Hollandse Waterlinie en deels de Stelling van Amsterdam) lopen ze vanaf Muiden, om Utrecht heen, via Everdingen, Leerdam, Fort bij Vuren en Woudrichem naar Werkendam. Langs het Zuidfront bevinden ze zich op het Eiland van Dordrecht en de Hoekse Waard.

Zonder esthethiek

De piramides bestaan nu bijna 80 jaar. Ze staan op de erven van rijk en arm. Ze worden gebruikt voor uiteenlopende doeleinden: opslagplaats voor groenten, wijn, vee, medicijnen en hout voor sluisdeuren; als hok voor kippen, schapen, varkens en geiten; als speelplek voor kinderen en hangplek voor jongeren, als werkhok en zelfs als bierbrouwerij. Ook worden veel ervan nu gebruikt als onderkomen voor vleermuizen.

De piramide is ontworpen zonder enige esthetische overwegingen. Voor de meeste mensen zijn het saaie en vreemde objecten. Toch speelt de esthetiek een grote rol waar het omgeving en gebruik betreft. Ze harmoniseren en contrasteren in het landschap. Ze staan in weilanden en bossen, langs water, wegen en spoorlijnen. In dorpen, steden en schuren, naast woonhuizen, boerderijen en forten. Daarnaast is er ook een grote variëteit in het uiterlijk van de P. Beschilderd, overgroeid, verweerd, begroeid met mos, voorzien van uitkijkposten, verzonken, op stelten gezet, enz. Het grote nog aanwezige aantal zorgt voor een waar avontuur als men ze allemaal bezoekt en fotografeert.

Hendrik Dijk

Van de nog bestaande 550 piramides heeft Hendrik Dijk, een Nederlandse kunstenaar, die lang in Amerika woonde en werkte, maar sinds 2012 terug in Nederland is, er zo’n 480 gefotografeerd.

In 2008 startte hij met Thea Holwerda, zijn huidige vrouw, het project ‘Piramides in de polder’. Het ging om de bewustwording van het bestaan van de Type P groepsschuilplaatsen vanuit historisch, educatief, esthetisch, utilitair en creatief oogpunt door middel van publicaties, exposities, presentaties en speciale projecten. Er wordt gewerkt aan een boek dat in 2019/’20 verschijnt en een een app.

In dat boek en de app komen diverse aspecten aan de orde: Militair Erfgoed, Cartografie, Educatie, Geschiedenis in Verhalen, Esthetiek, Herbestemming en Creatieve Interactie. In de loop der jaren sloot een aantal mensen zich aan, sinds 2014 is er een werkgroep en in april 2017 werd de Stichting Piramides in de Polder (SPIP) opgericht.

Versteende Ridders

Toen hij nog in Amerika woonde, in 2008, was Hendrik Dijk met het project begonnen. Hendrik Dijk: ”Samen met mijn vrouw Thea Holwerda. Het idee was om alle nog bestaande piramides op te sporen en te fotograferen. In 2009 heb ik de eerste expositie van de foto’s gehouden in Kingston NY. In 2009 kwam ‘Versteende Ridders’ van de auteurs Douwe Koen, Bureau B+B, Ronald Rietveld en Annemiek Simons uit. Dat hielp enorm met het vinden van de piramides. In 2012 raakten cartograaf Eddie Poppe, fotograaf Rob Hoekstra en zijn partner Yvonne van den Boom geïnteresseerd, in 2014 Polderwachter Marcel Blekendaal en historicus Joop Schreuder.

Hendrik Dijk, oorspronkelijk uit Schiermonnikoog, was bij zijn reizen in de jaren ’80 terecht gekomen in Kingston in de deelstaat New York. “Daar heb ik van 1986 tot 2012 gewoond. Vrouw, twee kinderen, ondertussen gescheiden en hertrouwd in Nederland met mijn highschool sweetheart, ook uit Schiermonnikoog. Ontmoette haar weer in 2007. Besloot om terug te gaan naar Nederland. Eerder, tijdens een bezoek in 2003 kwam ik langs een paar piramides bij de Gooilandseweg bij Weesp. Dat beeld bleef hangen en in 2008 nam ik de beslissing om ze nader te verkennen.”

In 2012 organiseerde hij een expositie in de Donskoj Gallery in Kingston ‘Type P: American Visions’, waarin aan de hand van foto’s en een plattegrond van de piramides 12 kunstvrienden uitnodigde om aan de hand daarvan hun kunstwerk te maken.

Projecten

Daarnaast waren er in Nederland al een aantal deelprojecten opgestart.

•  Een inventarisatie (Hendrik Dijk en Thea Holwerda)
“Om de P’s te inventariseren is het noodzakelijk ze een voor een op te zoeken. Dat is in de meeste gevallen mogelijk. Tevens wordt geprobeerd contact te maken met mensen in de omgeving die meer weten van de geschiedenis van specifieke piramidess, of er zelf iets mee hebben gedaan. Ook wordt contact gezocht met plaatselijke historische kringen en bieden wij aan een lezing over de piramides te geven.”

•  Cartografie (Eddie Poppe)
"Wijlen historicus Joop Schreuder (1958-2017) is op zoek gegaan naar oorspronkelijke cartografische bronnen, zoals luchtfoto’s gemaakt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die werden door hem omgezet in werkkaarten waarop alle bestaande, niet meer bestaande en geplande maar nooit gebouwde P’s voorkomen. Daarna werden deze werkkaarten ter plekke geverifieerd (2016-2017) en waar nodig gecorrigeerd. De geverifieerde kaarten werden daarna doorgestuurd naar Eddie Poppe die de nieuwe gegevens in kaart brengt. Op de digitale kaart kan men op een P klikken, waarna foto’s, technische, unieke en historische gegevens openen. Ook worden apps gemaakt die zich richten op het toerisme: Bijvoorbeeld routes voor auto, fiets en wandelschoenen." 

•  Educatie (Polderwachter Marcel Blekendaal)
"Marcel Blekendaal, beter bekend als de Polderwachter, werkt al jaren met schoolgaande kinderen om hen de geschiedenis en achtergrond van de Waterlinie en de daarbij behorende P bij te brengen. Hiervoor gaat hij met groepen naar een bepaalde plek, zoals Muiderberg, en laat de kinderen de P’s vinden zonder hen een kaart te geven. Ook laat hij hen de P’s creatief interpreteren, door ze te ‘pimpen’: bekleden met materiaal dat bijvoorbeeld een koeienhuid voorstelt. Ook maken kinderen kleine papieren P’s die ze naar eigen inzien kleuren en bewerken. Naast deze gastlessen bestaat het werk van de Polderwachter uit het geven van rondleidingen in de polders. In 2015 heeft hij een expositie over de P ‘Geen Bunkers’ georganiseerd in Fort Maarsseveen."

•  Geschiedenis in verhalen (Hendrik Dijk en Thea Holwerda)
"De verhalen en anekdotes geven ons een sociaal beeld: de rol die ze spelen en hebben gespeeld in het leven van de mensen in hun nabijheid. Vaak zijn er oorlogsverhalen aan verbonden."

•  Herbestemming: Ecologie (Thea Holwerda en Yvonne van den Boom)
"Over de jaren heeft de natuur haar invloed laten gelden op de P. Het interieur is een goede omgeving gebleken voor vogels, vlinders en reptielen. Het verweerde beton van het exterieur is een ideale basis voor een grote verscheidenheid aan mossen. Ook zijn dassenburchten ontstaan rondom de P. Een groot project is het geschikt maken van de P als vleermuizen behuizing."

•  Esthetiek (Hendrik Dijk)
"De TP is ontworpen zonder enige esthetische overwegingen. Voor de meeste mensen zijn het saaie en vreemde objecten. Toch speelt de esthetiek een grote rol waar het omgeving en gebruik betreft. Ze harmoniseren en contrasteren in het landschap. Ze staan in weilanden en bossen, langs water, wegen en spoorlijnen. In dorpen, steden en schuren, naast woonhuizen, boerderijen en forten. Daarnaast is er ook een grote variëteit in het uiterlijk van de P. Beschilderd, overgroeid, verweerd, begroeid met mos, voorzien van uitkijkposten, verzonken, op stelten gezet, enz. Het grote nog aanwezige aantal zorgt voor een waar avontuur als men ze allemaal bezoekt en fotografeert. Van de nog bestaande 550 P’s heeft Hendrik Dijk zo’n 480 gefotografeerd. Door foto’s wordt het duidelijkste beeld gevormd van het grote aantal nog bestaande P’s en hun variërende omgevingen."

•  Herbestemming: Architectonische ingrepen (Rob Hoekstra)
"Het theehuis van Cor van Zadelhoff, het doorgezaagde monument bij de Diefdijk Coupure, de uitkijkposten op de daken van TP’s bij de Werken bij Griftenstein, gebouwen ontworpen met de TP als inspiratiebron, een zomerhuis interieur bij Fort Vuren, het zijn allemaal voorbeelden waar vrij drastisch met de P is omgesprongen. Deze onderwerpen verdienen een diepgaand verslag in woord en beeld." 

•  Creatieve interactie (Marcel Blekendaal, Hendrik Dijk) 
"Naast de hiervoor behandelde Speciale Projecten en het Bunker Pimpen zijn er nog veel meer creatieve projecten van kunstenaars, architecten, schrijvers, dichters enz. die geïnspireerd zijn door de P. Dit wordt belicht dmv exposities. In 2009, 2012 en 2014 zijn exposities over de P gehouden in de Donskoj Gallery te Kingston, New York. In 2014 is een expositie gehouden bij Fort aan de Klop in Utrecht en in 2015 bij Fort Maarsseveen."

Grijze bunkers, toch kleur?

Nog een laatste vraag aan Hendrik Dijk: Jouw eigen werk gaat vooral over kleur en geometrie; hoe combineer je dat met de grijze bunkers? 

"Ik doe ook landschap fotografie, dus daar past de P wel in. De P is ontworpen zonder enige esthetische overweging, maar de variatie in omgeving, hergebruik, patina van het beton, begroeiing enz. was wat mij aanzette om na de eerste paar fotoshoots hiermee door te gaan. Ik ben opgegroeid op Schiermonnikoog met de Atlantikwall bunkers. Dat zorgt voor een binding met WO II betonnen structuren. Laat ik daar aan toevoegen dat mijn vader in Kamp Amersfoort heeft gezeten en in dwangarbeid in Duitsland, wat er voor zorgt dat WO II altijd blijft leven in me.

Hoe de vorm van de P een verbinding maakt met mijn chromatisch georiënteerde abstracte werk is mij niet duidelijk. Maar soms ontstaan er verbindingen die niet waren voorzien, zoals de vorm van het schietgat, dat een directe relatie bleek te hebben met mijn ‘Frame’ serie schilderijen, gemaakt in de 90er jaren."

Afbeeldingen 

Afbeeldingen van Hendrik Dijk: 1) Een van de drie P’s bij Fort Ruigenhoek, ‘aangekleed’ door Wouter Klein Veldman, 2) Ten zuiden van Dordrecht, graffiti kunstenaar Ozon, 3) door RAAAF ontworpen monument bij de Diefdijk Coupure bij de A2, 4) Ingepakte P langs de Gooilandseweg in Ankeveen. Kunstenaar (nog)  onbekend, 5) Theehuis ontworpen door Ben van Berkel op Cor van Zadelhoff’s polofarm bij Vreeland, 6) Bij Fort Asperen, mythisch dier sculptuur, kunstenaar (nog)  onbekend, 7) Griftenstein, uitkijkplatform ontworpen door Gerco Meyer, 8) bij Fort Altena, ‘Bunkertrui’, gemaakt olv Hannie Visser-Kieboom, 9-10) Magazine Kleio      

 

         

   

Reageren