Aerosols en oude meesters

Dat (vroeg)moderne schilders bijzonder natuurgetrouw konden schilderen, dat wisten we al. Maar Christos Zerefos, professor Atmosferische Fysica aan de Academie van Athene, nam dat wel heel letterlijk. Onder zijn leiding ploegde een team van wetenschappers door honderden schilderijen. Op zoek naar luchtdeeltjes, vulkaanuitbarstingen en bloedrode zonsondergangen.

Vulkaanuitbarstingen hebben een grote impact op het klimaat. Tijdens een uitbarsting komt een enorme hoeveelheid zogenaamde aerosols in de lucht terecht. Deze deeltjes hebben een grote invloed op het weer, omdat ze zonlicht kunnen weerkaatsen en een belangrijke rol spelen in de vorming van bewolking. Ze dragen dan ook sterk bij aan het koelingseffect dat optreedt na een grote vulkaanuitbarsting. Bij een moderne uitbarsting kan het effect van vrijgekomen aerosols gemeten worden, maar over historische patronen weten we weinig.

Intense zonsondergang

Met die reden wendde Zerefos zich tot de vroegmoderne kunst om erachter te komen hoe eerdere vulkaanuitbarstingen het klimaat beïnvloedden. Daarvoor keek hij samen met zijn team naar de kleur van de lucht in schilderijen, in het bijzonder zonsondergangen. In het geval van een grote toename aan aerosols veranderen die namelijk van kleur en intensiteit. De ratio tussen rood en groen is van essentieel belang: hoe roder de zonsondergang, hoe meer aerosols.

Zo volgden er na de uitbarsting van de Krakatau in augustus 1883 maanden van bizarre zonsondergangen boven het noordelijk halfrond. In de woorden van de Britse dichter Gerard Hopkins: “more like inflamed flesh than the lucid reds of ordinary sunsets, (...) the glow is intense; (...) it bathes the whole sky, it is mistaken for the reflection of a great fire.”Zijn landgenoot William Ashcroft maakte er honderden aquarellen van en zelfs de explosieve kleuren van de beroemde Schreeuw van Edvard Munch zouden er door zijn geïnspireerd.

Het onderzoek van Zerefos richtte zich daarnaast ook op de werken van landschapsschilder William Turner. Zijn werk toont de dramatische verschillen in de Britse hemel na de uitbarsting van de Indonesische Tambora-vulkaan in 1815. Een uitbarsting die ervoor zorgde dat de zomer van 1815 uitbleef, de oogsten mislukten en duizenden stierven door voedseltekorten.

Historisch patroon

Het team bestudeerde in totaal 554 schilderijen uit de Tate Gallery en de National Gallery te Londen. Ze waren allen in verband te brengen met historische vulkaanuitbarstingen; afkomstig uit de periode van 1500 tot 2000. Om de resultaten te staven met harde data, onderzocht het team ook ander bewijsmateriaal. Zo maakten ze gebruik van onder andere ijskernen, waarin atmosferisch materiaal uit dezelfde tijdsperiode als de schilderijen opgeslagen was. Wat blijkt? Turner, Ashcroft en hun collega's werkten bijzonder accuraat, ondanks soms grote verschillen in artistieke stijl. De ratio van groen en rood in de schilderijen kwam in opvallende mate overeen met de gegevens uit het ijs.

Toch is het uiteindelijk doel voor Zerefos en zijn team niet om de artistieke talenten van overleden kunstenaars te onderstrepen. Beter begrip van de koeling van het klimaat door middel van aerosols kan hulp leveren in de strijd tegen het broeikaseffect. Daarbij kan kunst een bijzonder waardevolle bijdrage leveren in het ontdekken van historisch patronen die niet meer te meten zijn met moderne apparatuur, aldus Zerefos.