Hein van Haaren

Hein van Haaren

Dat Nederland er qua vormgeving voor de publieke sector zo goed op staat is voor een belangrijk deel te danken aan Hein van Haaren. Hij wist grote bedrijven als de PTT en de Staatsdrukkerij en – uitgeverij in hun uitingen en publicaties een modern gezicht te geven. Het publiek in binnen- en buitenland kon zo kennismaken met Nederlandse beeldende kunst.

Het mooiste voorbeeld is dat van de postzegels. De postzegels van na 1970 vertonen een breed scala aan ontwerpen met elk jaar weer een ander uiterlijk. Fotografie, typografie, striptekeningen, computerillustraties en informatie geven een duidelijk beeld van de pluriformiteit van de grafische vormgeving in Nederland.

Dienst Esthetische Vormgeving PTT

De uitermate strakke reeks van de 5, 10, 25, 30 tot 80 cents postzegel van Wim Crouwel kennen we nog allemaal. Ook Rein Draijer, Jan van Toorn en Otto Treumann leveren bijdragen. De man die het mogelijk maakt, Hein van Haaren is tien jaar lang  - tussen 1966 en 1976 - hoofd van de dienst Esthetische Vormgeving van de PTT. 

In de jaren zeventig toeren achtereenvolgens twee tentoonstellingen onder de titel Dutch Design for the Public Sector door het buitenland en vestigen daar de aandacht op de moderne vormgeving van de Nederlandse publieke instellingen. Van Haaren is niet alleen medesamensteller van de eerste expositie, hij heeft haar bedacht en weet er een aantal mensen voor warm te maken, waaronder ambtenaren van het ministerie van CRM (Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk). Hij weet hoe het werkt in ambtelijke kringen en hij kent iedereen. Hij is bemiddelaar, opdrachtgever, gangmaker en intermediair.

Bescheiden persoon

Tegelijk is Hein van Haaren een uiterst bescheiden persoon. Dat is zijn kracht ook. Hij heeft geen pretenties en is wars van opgewonden praatjes. Zijn eigen persoon dient ondergeschikt te blijven. In de catalogus Holland in vorm schrijft hij dat hij als opdrachtgever anoniem en op de achtergrond functioneert. “De opdrachtgever als identificeerbaar persoon bestaat eigenlijk niet. Op zijn best blijft hij voortleven in de verhalen van vormgevers met wie hij te maken had, en groeit hij gaandeweg uit tot een legende. Maar meestal laat zijn aanwezigheid in de coulissen onvoldoende sporen na om hem uit de schaduw te halen voor een algemeen aanvaardbaar portret.”

Studie kunstgeschiedenis

Hein van Haaren is in 1930 geboren in Ravenstein (Herpen), maar groeit op in Hees bij Nijmegen. Hij komt niet uit een bijzonder in kunst geïnteresseerd milieu. Zijn ouders zitten in het onderwijs. Maar zijn oudere broer neemt hem op sleeptouw naar musea en de kunst in kerken maakt diepe indruk op hem. In de jaren vijftig studeert hij kunstgeschiedenis in Nijmegen en wordt daar geïnspireerd werd door hoogleraar F.G.L. (Frits) van der Meer, winnaar van de P.C. Hooftprijs 1964. Zijn studiegenoten zijn onder anderen Wim Beeren, Joop Joosten en Theo van Velzen, die later in de kunstwereld hun sporen zullen nalaten.

De studenten gaan veel naar het Van Abbemuseum, waar Edy de Wilde net directeur is geworden, en een enkele keer naar het Stedelijk Museum waar Cobra te zien is. Ze discussieren volop, lezen zich te pletter en staan open voor vernieuwingen op alle gebied. 

Werken in musea

Na zijn kandidaatsexamen wordt hij aangesteld als assistent in het Aartsbisschoppelijk Museum in Utrecht. Het gaat om een collectie sacrale en religieuze kunst die tegenwoordig wordt getoond in het Catharijneconvent. Vervolgens wordt hij conservator in Haarlemse Bisschoppelijk Museum en Ons’ Lieve Heer op Solder in Amsterdam. Hij past het katholieke erfgoed aan aan de moderne tijd. Hij leert er inrichten, geld genereren en het bezit naar buiten brengen. 

Een paar jaar later komt hij in het Haags Gemeentemuseum, dat dan onder leiding staat van L.J.F. Wijsenbeek. Die zet een pedagogische afdeling op en Van Haaren mag daar vorm aan geven. De moderne kunst staat centraal. Van Haaren verzorgt rondleidingen, tentoonstellingen voor schoolkinderen en toelichtingen op de zalen. Pop art en minimal art komen aan de orde. Hij werkt mee aan de beroemde expositie New Babylon waarin de kunstenaar Constant zijn utopische visie op de stad en de creatieve mens laat zien.

Naar de PTT

Na een paar jaar maakt hij de stap naar Dienst Esthetische Vormgeving (DEV) van de PTT, een staatsbedrijf. Deze dienst is verantwoordelijk voor alle representatieve uitingen van de PTT, zoals postzegels, agenda’s en jaarverslagen, en voor de kunst in en aan de gebouwen. Op dat moment groeit de PTT enorm. Er werken zo’n 70.000 mensen. Buiten de post en de telefonie omvat het toenmalige staatsbedrijf ook de girodienst. Van Haaren is alleen verantwoording schuldig aan de directeur-generaal, maar heeft met alle geledingen van het bedrijf te maken omdat hij moet overleggen met de hoofddirecties en met de Pers- en Propagandadienst (PPD), die verantwoordelijk is voor de reclame.

Het is, aldus Van Haaren “een kwestie van laveren, van overleg en overtuiging.” Vóór alles staat hij op de bres voor de inbreng van de kunstenaar/vormgever binnen het bedrijf en naar buiten. Die inbreng is niet het voor de hand liggende of het vertrouwde maar het onbekende en het verrassende dat de blik verruimt. Judith Cahen, Ootje Oxenaar en Ewout Bezemer zijn zijn gewaardeerde medewerkers, respectievelijk verantwoordelijk voor de beeldende kunst, de grafische vormgeving en de industriële vormgeving. Van Haaren heeft de tijd mee. In de jaren zestig moderniseert Nederland, gezagsverhoudingen gaan op de schop en in het kunstbeleid komen welzijn, creativiteit en maatschappelijke relevantie centraal te staan.

De eenprocentsregeling

Hij is een groot stimulator bij baanbrekende kunstenaars initiatieven.zoals het theater Scarabee in Den Haag, opgericht door Adri Boon. Hij schakelt de jonge Peter Struycken, samen met beeldhouwer André Volten, in voor het stationspostkantoor Amsterdam, waar zij de kantine omtoveren tot een plastische environment met reliëfs en schilderingen van boven tot onder. Voor de overkoepelende huisstijl haalt hij Total Design in huis. Niet alles lukt, soms is de tegenwerking van andere partijen te groot. Maar sommige dingen lukken verrassenderwijs wel. Zo weet Van Haaren in 1969 de eenprocentsregeling in een andere vorm te gieten: voortaan zal een procent van de gehele bouwbegroting rechtstreeks naar de DEV vloeien. Hij heeft het voorstel in een korte nota met een abstracte berekening gegoten, waardoor het als een hamerstuk wordt behandeld. Het blijkt een meesterzet te zijn. Niet alleen wordt het bedrag om aan kunst te besteden enorm veel hoger, het betekent ook meer flexibiliteit in de besteding ervan. Hij krijgt zijn handen vrij om losse kunstwerken aan te kopen. Hij staat hiermee aan de wieg van de grote en belangwekkende kunstverzameling van de PTT (nu de bedrijfscollectie van PostNL).

De Staatsdrukkerij

In 1976 stapt hij over naar de Staatsdrukkerij en -uitgeverij (nu Sdu). Alle overheidsdiensten waren toentertijd voor hun drukwerk aangewezen op de Sdu, indien gewenst met inbegrip van de vormgeving. Onder hoofddirecteur Th.H. Oltheten functioneert hij van 1976 tot 1982 als directeur van de uitgeverij en is hij eveneens verantwoordelijk voor de afdeling Vormgeving. Er zijn plannen om mooie inhoudelijke en culturele publicaties te gaan uitgeven. De Sdu blijkt veel ambtelijker en hiërarchischer dan hij heeft voorzien. Van Haaren: “Het klimaat was niet ondernemend, niet gericht op vernieuwing en de beoogde nieuwe klanten, zoals de musea, vonden de Sdu te duur.” Binnenlandse Zaken vormt ook een remmende factor. Die laat de salarissen zo laag dat het aannemen van goed personeel een hopeloze zaak is.

Midden in het kunstenweb

Na zijn periode bij de Sdu is Hein van Haaren nog directeur geweest van de Rotterdamse kunstacademie, nu Willem de Kooning Academie, en waarnemend directeur van het Nederlands Architectuurinstituut, nu het Nieuwe Instituut. Hij zit helemaal in het kunstenweb met nevenfuncties als adviseur beeldende kunst voor de provincie Zuid-Holland, lid van de commissie Kunstopdrachten en de commissie Stipendia voor het ministerie van CRM, oprichter van de stichting Octopus, lid werkcomité Sonsbeek buiten de perken, lid van de Raad voor Industriële Vormgeving, bestuurslid Openbaar Kunstbezit, lid van de Raad voor de Kunst, commissaris bij BRS Premsela Vonk en voorzitter van het bestuur van de Mondriaan Stichting. 

Met dank aan: RKD, Design Museum Den Bosch, Dutch graphic roots / Frederike Huygen   

Afbeeldingen

1) Hein van Haaren, 2) Restaurant expeditieknooppunt van PTT Amsterdam. Ontwerp Peter Struycken en André Volten, 1964, 3) postzegels, ontwerp Wim Crouwel, 4) Ootje Oxenaar, 5) Rein Draijer,  6) kunstwerk van Adri Boon (Studio Scarabee), 7) Poppetgom, bekroonde uitgave over de voorstellingen van Studio Scarabee, 8) ontwerp Otto Treumann, 9) Hein van Haaren