Het forteiland Pampus, gelegen op zo’n ruim vier kilometer van het pittoreske centrum van Muiden in de monding van het IJ, is historisch gezien een uniek eiland. Het was het eerste kunstmatig aangelegd eiland in Nederland en het ligt aan het historische gebied Pampus in het IJ-meer, dat vroeger een deel van de Zuiderzee vormde, waar in vroegere tijden de VOC-schepen “Voor Pampus lagen”.
Pampus is van oorsprong het enige forteiland in Nederland en heeft daardoor ook een andere vorm dan de standaardvormen van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Het is een van de vier “moderne” pantserforten die Nederland rijk is. Door zijn ligging was het volledig self-supporting wat betreft energie- en drinkwatervoorziening.
Verdedigingslijn
Het fort is onderdeel van de Stelling van Amsterdam en vormt eigenlijk de sluitsteen in de ring van forten rond de hoofdstad. Het werd in 1895 door een compagnie van het korps Pantserfort-Artillerie in gebruik genomen. Dat hield in dat er twee fortwachters (een sergeant en een machinist) met hun gezinnen op het eiland kwamen te wonen in de twee huisjes die daar stonden en de bij de compagnie behorende militairen werden in de Kazerne te Muiden gelegerd. Alleen tijdens de mobilisatietijd gedurende de Eerste Wereldoorlog is het forteiland volledig bemand geweest.
Toen in 1932 de Afsluitdijk gereed kwam had het forteiland voor defensie zijn waarde verloren, bovendien kwam de vijand niet meer alleen over water maar kon ook vanuit de lucht opereren omdat het vliegtuig was uitgevonden. Het fort werd door de militairen verlaten en de verpaupering sloeg toe. Omdat er geen toezicht meer was werd het fort min of meer “gesloopt” door “souvenirjagers” die met een boot naar het eiland konden komen. In het begin van de Tweede Wereldoorlog droeg Duitsland daar ook nog een steentje aan bij door de zware geschutkoepels (nadat ze de kanonnen eruit gehaald hadden) op te blazen.
Puinhoop
Jarenlang heeft het er als een indrukwekkende puinhoop bijgelegen en ging het alleen maar verder stuk. Totdat in 1986 de Stichting Pampus (thans Stichting Forteiland Pampus) werd opgericht. Die heeft er voor zorg gedragen dat het fort is geworden tot wat het nu is. Een sprankelend eiland vol met mystiek en geheimzinnige gangen waar je heerlijk in rond kunt dwalen en ruimten waar u de geschiedenis van Pampus en de Stelling van Amsterdam over u heen laat komen en u het leven van de militairen op een eenzaam fort ervaart. En als u dat allemaal ervaren hebt is er nog tijd om op het terras aan het water (met het mooiste uitzicht van Nederland) heerlijk te relaxen met een hapje en een drankje en te genieten van het geweldige uitzicht en de natuur om u heen.
Sinds 1996 staat het eiland als onderdeel van de Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst van Unesco en in 2004 werd het Rijksmonument. In 2007 werd het fort geheel geconserveerd en weer in een prachtige staat gebracht, maar wel zodanig dat het ruïnekarakter behouden bleef. Aan de westkant van het eiland is in 2011 een multimediaal bezoekerscentrum verrezen.