De brug bij herberg ’t Swarte Varke in Maarssen

Enkele jaren geleden werd duidelijk dat de brug met sluis op de kruising van het Zandpad en de Machinekade in Maarssen aan grondig herstel toe was. Omwonenden, de Historische Kring Maarssen, de Vecht-Plassen Commissie, de gemeente Stichtse Vecht en ook de Provincie Utrecht, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Waternet en de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit van Stichtse Vecht zijn er vanaf 2009 druk mee geweest. Al deze aandacht heeft geresulteerd in het breed gedragen inzicht dat brug en sluis van bijzonder historisch belang zijn en dat daarmee bij de restauratie rekening gehouden dient te worden. Een kleine terugblik in de geschiedenis kan verduidelijken wat het belang is van de brug en van het behoud van de historische elementen. 

De brug, de sluis, de vaart en de directe omgeving vormen samen een interessant historisch geheel dat nauw verbonden is met de familie die grote invloed heeft gehad op de geschiedenis van Maarssen, de Huydecopers. Brug, sluis, vaart en de nu verdwenen landinwaarts gelegen watermolen – rechts van het niet meer in gebruik zijnde gemaal uit 1930 - vormden ooit de inzet van een conflict tussen enerzijds Joan Huydecoper, de Amsterdamse regent (meermalen burgemeester) en koopman die de oever van de Vecht hier in eigendom had, en anderzijds de Utrechtse aristocratie die de eigenaar was van de achterliggende polders. Deze laag gelegen veenpolders waren voor het lozen van het overtollige water afhankelijk van de afvoer ervan via de vaart in de Vecht (zie afbeelding 1 en 2). Het omgekeerde kwam trouwens ook voor. Als het Vechtwater weer eens te hoog werd, moesten de sluisdeuren gesloten worden om het achterliggende gebied tegen overstroming te beschermen.

Vanaf 1640 werden in het gebied de voorzieningen voor de afwatering verbeterd door onder andere de bouw van de watermolen en door de plaatsing van een sluis aan de monding van de vaart. De eerst bekende afbeelding daarvan dateert uit 1647 (zie afbeelding 3). Het conflict ontstond over de vraag wie nu de voorzieningen voor de verbetering van de afwatering moest betalen. Huydecoper had aanvankelijk geen enkel belang bij de verbeterde afwatering, want zijn bezittingen lagen op de hoge kleigronden, terwijl de veenpolders één tot drie meter lager lagen. Hij weigerde bij te dragen. Het conflict eindigde voor de rechter in Utrecht en die besliste dat de verbeteringen (grotendeels) betaald moesten worden door de poldereigenaren.

Joan Huydecoper was niet alleen als grondeigenaar bij deze plek betrokken, maar ook als Heer van Maarsseveen. Toen hij die status verwierf en het wapen van Maarsseveen, het zwarte varken, aan zijn familiewapen toevoegde, kreeg hij ook rechtsprekende, regelgevende en uitvoerende bevoegdheden. De plek van waaruit deze bevoegdheden door schout, schepenen en secretaris werden uitgeoefend, is de plek die hierboven is beschreven. De schilder Jan van der Heyden heeft in 1668 deze locatie in beeld gebracht (zie afbeelding 4). We zien op het schilderij links het bruggetje over de monding van de vaart en rechts de herberg ‘’t Swarte Varke’, ook wel genoemd ‘’t Wapen van Maarsseveen’. Aan de herberg hangt een uithangbord met het wapen van Maarsseveen met dat zwarte varken. De herberg was niet zomaar een herberg, maar ook het gebouw van waaruit Maarsseveen bestuurd werd en waar recht werd gesproken.

Het bruggetje, de sluis en de vaart zijn ooit ook van landelijke betekenis geweest, namelijk als onderdeel van onze landsverdediging. Cultuurhistorisch zelfs in die mate belangrijk dat er sprake is van een Rijksmonument. Brug en sluis vormden namelijk een onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De oude Hollandse Waterlinie, die voor ons land zo specifieke vorm van landsverdediging door middel van inundatie, werd in de negentiende eeuw vernieuwd door verlegging van de verdedigingsgordel naar het oosten, waardoor ook Utrecht binnen de linie kwam te liggen.

Bruggetje en sluis werden in 1896 geschikt gemaakt voor deze functie binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie door het aanbrengen van enkele specifieke voorzieningen. In geval van inundatie van het achterliggende gebied was het nodig de vaart langs de Machinekade af te sluiten van de Vecht. In de brug boven de uitwateringssluis werden daartoe aan de zijde van de vaart twee met ijzeren deksels afgesloten kokers gemaakt die bestemd waren voor het plaatsen van zogenaamde ‘davits’ (zie afbeelding 5 en 6). Dit zijn eenvoudige, ijzeren hijswerktuigen bestemd voor het inlaten van de schotbalken in de ijzeren sleuven die aan beide landhoofden waren aangebracht. Op deze wijze werd de vaart afgesloten van de Vecht. Aan de Vechtzijde zat ten behoeve van de meting van het waterpeil in de Vecht ook nog een geëmailleerde peilschaal die voorzien was van de letters D.V.O., dat staat voor ‘Departement van Oorlog’ (zie afbeelding 7). De kosten voor alle genoemde voorzieningen bedroegen in die tijd f 257, 82 ½. Bij de nieuwe, gerenoveerde brug zijn deze onderdelen allemaal weer aangebracht (zie afbeelding 8). Aan de Vechtzijde werd achter een stalen pijp nog een sluitsteen uit 1861 teruggevonden die aangaf dat de brug in dat jaar vernieuwd is. Ook deze steen is nu in ere hersteld.

Bron: Dit artikel verscheen oorspronkelijk (in een uitgebreide versie) in het Periodiek van de Historische Kring Maarssen, nr. 3-2016. Deze versie is te raadplegen in de digitale bibliotheek van de Kring via: www.historischekringmaarssen.nl

Onderschriften afbeeldingen

Afbeelding 1: De poldermolen die in het verleden zorgde voor de overslag van het overtollige water uit het achterliggende gebied. Archief: Hans van Bemmel.

Afbeelding 2: De poldermolen in verval geschilderd door Willem van Leusden uit 1935. Olieverf op doek 1,20 m. bij 1,50 m.. Archief: Hans van Bemmel.

Afbeelding 3: Vroegst bekende afbeelding van brug en sluis uit 1647. Tekening uit Utrechts Archief.

Afbeelding 4: Schilderij van Jan van der Heijden uit 1668, olieverf op doek. Te zien is het Rechthuis van Maarsseveen en links het brugje. Archief: Gary Schwartz.

Afbeelding 5: Deksel waaronder de koker zich bevindt waarin de davit geplaatst werd. Foto: Hans van Bemmel.

Afbeelding 6: De davit is rechts te zien op deze oude foto van rond 1900. Archief: HKM.

Afbeelding 7: De peilschaal met de letters D.V.O. Foto: Hans van Bemmel.

Afbeelding 8: Foto van de nieuwe brug met sluisdeuren en peilschaal. Foto: Bert de Ruiter.