De Kromme Rijn, de idylle voorbij.

Over een (niet meer zo) kronkelende hoofdrolspeler in het verhaal van de linie.

Ik leerde de Kromme Rijn pas echt goed kennen toen ik in de stad Utrecht kwam wonen. Ik had al eens een bruiloft gevierd in één van de vele prachtige landhuizen langs de rivier en ook had ik al eens het fraaie theehuis Rhijnauwen met dat ontzettend fraaie terras aan de rivier bezocht. Pure idylle allemaal en het hele Kromme Rijngebied is voor mij persoonlijk één van de mooiste stukjes van de provincie Utrecht. Pure idylle dus, maar de rivier is meer dan dat.

Historisch gezien valt er nogal wat over de kleine 30 kilometer lange stroom te vertellen. Ik beperk mij tot het linieverleden, want de rivier was een meer dan belangrijke schakel in de gehele Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oké, ik stip nog even aan dat de Kromme Rijn heel erg lang geleden de hoofdroute van de huidige rivier de Rijn is geweest,  dat de rivier de meest noordelijke begrenzing van het Romeinse Rijk vormde en dat in de 7e eeuw aan de westoever het historische Dorestad is ontstaan. Bekend van de plunderingen door de Vikingen. De rivier heeft dus nogal wat historische bagage…

Terug naar het begin, letterlijk en dat begin ligt vlakbij de plek waar Dorestad heeft gelegen, Wijk bij Duurstede. Hier is al meteen de invloed van de Nieuwe Hollandse Waterlinie te zien. De rivier is ‘kunstmatig’ verbonden met de Nederrijn, de rivier die rond de jaartelling al steeds meer de hoofdstroom van de Rijn is geworden (en verderop de Lek heet). Nadat de Kromme Rijn in 1122 in opdracht van de Utrechtse bisschop Godebald was afgedamd, was de verbinding en waterinlaat verdwenen. Toen Wijk bij Duurstede stadsrechten kreeg, is er een duiker gebouwd om de stadsgrachten en ook de Kromme Rijn weer te vullen. De grote belangrijke waterinlaat, een 350 meter lang inundatie(!)kanaal plus een sluizencomplex werd in 1885 in gebruik genomen. Het inundatiekanaal, gegraven rond 1870, diende mede om gebieden ten oosten en zuiden van de stad Utrecht onder water te kunnen zetten. Het kaarsrechte kanaal is nog goed te herkennen en het sluizencomplex is ook heel goed bewaard gebleven. Het gehele complex was nodig, omdat er een tweede ring van forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd aangelegd.

Krom, recht, krom…
De Kromme Rijn is vervolgens van het begin in Wijk bij Duurstede tot en met het eindpunt, de Stadsbuitengracht in Utrecht redelijk doorspekt met relikwieën en aanwijzingen vanuit het linieverleden. De Kromme Rijn is tot twee keer toe rechtgetrokken (gekanaliseerd) om inundaties beter mogelijk te kunnen maken. Zowel in Wijk bij Duurstede, Cothen als bij Werkhoven worden in opdracht van de militaire Genie sluizencomplexen gebouwd. Alleen de sluizen in Cothen en Werkhoven zijn nog aanwezig, inclusief Rijksmonumentale sluiswachterswoningen. Zij hebben uiteraard, behalve als regulering van het waterpeil, geen functie meer, want behoudens een tochtje met een kano, rubberboot of kajak is scheepvaart niet meer mogelijk op de eens zo roemruchte rivier.

De schutsluis in Cothen is omstreeks 1870 gebouwd en mooi detail is de nog duidelijk aanwezige eerste steen met de tekst :” De eerste steen gelegd door den I. Luitenant Ingenieur P.G. van Schermbeek". De schutsluis bij Werkhoven is gebouwd in dezelfde periode nabij de tweede grote bochtafsnijding van de rivier. De eerste is vlak na Cothen. Deze sluis had grotendeels dezelfde functie als die in Cothen.

Forten
Vanaf de sluis bij Werkhoven stroomt de rivier zijn weg naar de stad Utrecht, maar voordat de stad wordt bereikt, passeert hij nabij de stad nog vier (overblijfselen van) forten: het Fort bij Rhijnauwen (de grootste van de Waterlinie), Fort Vechten (herbestemd als waterliniemuseum), Fort Lunet 1 en Fort Vossegat en enkele bunkers. Ook bijvoorbeeld het bekende Theehuis Rhijnauwen, een Waterlinierelikwie, is gebouwd volgens de regels van de Kringenwet en als je heel goed kijkt, zie je nog her en der limietpaaltjes (meer hierover: hier en hier).

En een stukje symboliek is natuurlijk de plek waar de (niet meer zo) Kromme Rijn de stad Utrecht binnenstroomt. Onder de rondweg door, en laat die rondweg op die plek (een voormalige gedekte gemeenschapsweg) nu de Waterlinieweg heten.