De wereld van de Amsterdamse kunstenaar, 103 – Jet Nijkamp
De wereld van de Amsterdamse kunstenaar, 103 – Jet Nijkamp
Onlangs zag ik in een grote hal in het museumkwartier van Amsterdam Zuid de nieuwste presentatie van de kunstenaars van Art Allies. Een van de kunstenaars wier werk mij opviel was Jet Nijkamp. Ik zag vele werken met bomen erop. Dat bracht me het boek van Peter Wohlleben Het verborgen leven van bomen in herinnering, dat ik een paar jaar geleden had gelezen.
Ik maakte een afspraak met Jet Nijkamp. Een paar weken later bevind ik me in haar atelier – met een mooie lichtval van boven – en daar zie ik aan een van de muren veel van die bomentekeningen en – schilderingen terug.
De boom
Zij blijkt het boek van Wohlleben te kennen. Jet Nijkamp: “Een heel inzichtelijk boek, geschreven vanuit de praktijk. Hij vertelt hoe bomen ondergronds met elkaar contact hebben. Via schimmels en schimmeldraden is er communicatie. Bij dreigingen geven bomen afweermechanismen aan elkaar door. Hij heeft het vooral over bomen in bossen en wouden. Hier in Amsterdam hebben we de dreiging van de iepziekte, waardoor vele bomen geveld worden. Dan hebben we het over de stadsboom, die minder kan communiceren met soortgenoten.”
De boom vormt het centrale thema in het werk van Jet Nijkamp. Na projecten over onder meer het aardse leven, wat we eten aan dieren en planten en de vergankelijkheid, een project over bunkers van de Atlantikwall in het Nederlandse landschap en hoe die bunkers een ander leven kregen na de oorlog, werden bomen een steeds dominanter thema, vooral stadsbomen, maar eigenlijk bomen in het algemeen. Het begon in 2014 met een project over de bomen in het Vondelpark. Ze zet het even op een rijtje:
• In my backyard (2014) ging over de bomen in het (jarige) Vondelpark, over het park als organisme;
• Daphne turned into a tree (2015-2016) ging over de ‘menselijke’ eigenschappen van bomen, hoe we onze spierstructuren in boombasten herkennen, hoe we menselijke vormen in bomen zien als Daphne’s die in bomen veranderden;
• B O O M (2018) ging over onze menselijke verhouding tot (stadse) bomen;
• OMHP (2018-2021) ging over een monumentale iep in de Oudemanhuispoort en hoe die iep in herinneringen van talloze studenten en professoren terecht kwam;
• Amsterdam 3hoog achter (2020-…..) gaat over de noodzaak dat iedereen vanuit zijn woning, hoe klein die ook is, het spreekwoordelijke 3hoog achter, zicht zou moeten hebben op een boom.
Waarom is ze zo gegrepen door bomen?
“Bomen spelen vele rollen voor mensen: ze worden door mensen gebruikt, gemanipuleerd, maar ook vereerd vanwege hun heilzame werking, hun eeuwig lijkende levens, waardoor ze getuigen zijn van de (menselijke) geschiedenis. Bomen verbinden, net als geschreven tekst en beeldende kunst, het heden met het verleden en met de toekomst, ze laten je tijdreizen. Als je bomen onderzoekt, onderzoek je het leven en de geschiedenis.”
Heeft Jet een sleutelwerk?
Dat heeft ze. Al verandert het sleutelwerk wel in de loop van de jaren. “Op dit moment is een tweeluik van een boom in het Vondelpark een sleutelwerk. Het eerste deel van het tweeluik heet ‘Danser’ (2017), het tweede deel heet ‘Atlasvrouw’ (2018). Het zijn tekeningen op groot formaat, in acryl en pastel, van een en dezelfde boom in het Vondelpark, maar van twee verschillende kanten bezien.”
Het tweeluik refereert aan veel verschillende onderwerpen die haar bezighouden:
• de biologische factor: het is een rode paardenkastanje, een ent van een witte paardenkastanje en een rode pavia (aesculus pavia). “Je ziet de entlijn in de boom. Mensen grijpen in de natuur in om die natuur te veranderen, in hun ogen te verbeteren, varianten te kweken. Deze boom had zonder mensen niet kunnen bestaan.”
• de culturele en historische kant van het verhaal. “De boom als object van projectie van menselijke verhalen. In de boom kun je een mens zien: van de ene kant bezien een danser met een prachtige bast en een lange rok en van de andere kant bezien een Atlas die de wereld draagt, maar dan als vrouw, met een rok aan. De kracht van vrouwen die de wereld dragen. Menselijke verhalen die we projecteren op bomen. Zo ontstaan mythen, zoals die van Apollo en Daphne.”
Hoe lang is Jet al kunstenaar en wat is haar opleiding?
“Als kind groeide ik op in een inspirerende culturele omgeving, met een vader die kunstenaar was en mij veel leerde en mij meenam naar galeries en musea. En een moeder die heel goed kon tekenen. Al vroeg wist ik dat ik kunstenaar wilde worden. Op mijn vijftiende werd ik toegelaten tot de avondopleiding van de Rijksakademie (toen nog niet postacademisch), waar ik drie jaar lang vier avonden per week model tekende. Ik was er altijd. Overdag ging ik naar school. Na mijn middelbare school ging ik eerst rechten studeren. Het waren de sombere jaren ’80 met een hoge werkloosheid en weinig perspectief. Ook nam ik afstand van de manier waarop mij was voorgehouden wat het kunstenaarschap was en moest zijn.
Pas na mijn promotie in de rechtsgeschiedenis, met verblijven in Rome, Bologna en Leuven, ontdekte ik dat dat ook anders kon. De Rietveldacademie liet mij toe, maar men vroeg mij wat ik nog kwam doen en of ik niet meteen de markt op moest. Toen, in 2000, maakte ik de switch terug naar de kunsten. In mijn praktijk combineer ik vrij werk en werk in opdracht. De ervaring van mijn werk aan de universiteit als rechtshistoricus beschouw ik als een verrijking van mijn beeldende werk.”
Wat is haar filosofie?
Dit wil ze graag toelichten door naar een aantal werken te gaan kijken. “In mijn poging om het leven om mij heen te begrijpen, te observeren, teken ik het liefst naar de waarneming”, licht ze toe. “Alleen dan kun je de kleuren en verhoudingen die je ziet noteren. Na veel in olieverf te hebben geschilderd, werk ik de laatste jaren vooral met houtskool en pastel op geprepareerde ondergronden. Noem mijzelf wel een pastellista. Als hulpmiddel voor werken die te groot zijn om op locatie te maken, maak ik naast schetsen op locatie ook foto’s en video’s om op het atelier uit te werken.”
Als eerste bekijken we een tekening van een boom en twee vrouwen ernaast. “Het zijn twee biologen, het speelt in de jaren ’20 van de vorige eeuw. De ene vrouw is de eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland, Johanna Westerdijk. Daarnaast zit een leerling van haar, Bea Schwarz. Zij heeft de oorzaak van de iepziekte ontdekt: het bleek een schimmel te zijn. Men (mannen) dacht tot dan toe dat het beestjes waren die de iepziekte verspreidden. Het is een ode aan twee dames.” Nog iets belangrijks: de boom heeft een ent; er is iets geënt op andere stam. “Zo wordt geprobeerd meer resistentie bij iepen te kweken. Deze iep is vernoemd naar Schwarz. Hij staat bij de Sloterplas.”
Plataan en beuk
De serie Amsterdam 3hoog achter hangt er mooi bij, voor een groot deel ingelijst. “Er zijn er inmiddels een stuk of 35. Het begon in coronatijd toen de bewegingsmogelijkheden beperkt werden.” Jet dacht: ‘Ik ga bij mensen thuis tekenen, naar de natuur.’ “Iedereen zou op bomen moeten kunnen uitkijken.” We kijken naar een pastel getekend vanaf een dakterras waarachter een grote plataan opdoemt. Door de spijlen van het hek om het dakterras zien we de omgeving erachter. Op de tekening verdwijnen die spijlen waar de stam van de boom erachter zichtbaar is. “Als ik een foto had gemaakt had je die spijlen daar wel gezien, maar als je tekent naar de waarneming gebruik je je twee ogen, en dan kijk je anders dan het ene vervormende oog van het fototoestel. Dan zie je die boom en die stam, en dan houden die spijlen even op te bestaan. In de weergave van dat beeld maak je keuzes. Daarom ben ik zo lang met een tekening bezig.”
We kijken vervolgens naar een rode beuk. Die bevindt zich in de tuin van de ambtswoning van de burgemeester van Amsterdam. De beuk is in 1870 geplant, als statussymbool, door de toenmalige eigenaar van het pand, de familie Van Loon. Op een sokkel rechtsvoor de boom zie ik een klein beeldje. Het blijkt Martin Luther King te zijn, een van de kleine King-versies die Airco Caravan – ook een van de Art Allies kunstenaars - op de diverse plaatsen in de stad neerzette.
En tenslotte bekijken we een aantal werken van een eerdere serie, In my backyard. Ik zie het Vondelpark in roodtinten. “Het park – door Zocher ontworpen - is een organisme, een organisme met bloedbanen. Mensen zeggen wel eens: ‘bomen, dat is hout’. Bomen zijn levende wezens, met sapstromen aan de binnenkant. Er gaan honderden liters doorheen. Als ik teken probeer ik dat te laten zien. Bomen hebben, net als mensen ook een structuur en bloedstroom.” Ik zie verder het beeld van Mama Baranka van Nelson Carrilho en de rozentuin. Alles, in totaal zo’n 20 werken, gemaakt met houtskool en pastel. De onderkleur is passend, vaak roze.
Ultraviolet
“Je hebt ultraviolet, een kleur die mensen in principe niet zien, maar die wel aanwezig is. Ik probeer dat te benaderen door de ondergrond roze of paarsachtig te maken. Als je daaroverheen groen tekent, komt dat groen krachtig en vol over. Zo probeer ik een kleur zo natuurlijk mogelijk te maken, gelaagd, zoals ik de kleuren waarneem. Niet iedereen ziet hetzelfde, sommige mensen zien meer dan anderen, of juist minder minder, bijvoorbeeld minder rood- en groenschakeringen. Een aantal dieren kan wel ultraviolet zien. Als dieren konden tekenen…”
Afbeeldingen
1) key work B O O M – Danser en Atlasvrouw (diptych) – each 245×175 – 2017/2018, 2) Bea Schwarz-elm on the Sloterplas with Bea Schwarz who discovered the cause of Dutch elm disease and her promotor Johanna Westerdijk – Ø 40 cm – 2019 , 3) Amsterdam 3high behind – De Pijp roof terrace 3½ high behind – plane tree 1840 – 2023, 4) Amsterdam 3high behind – Van Loonbuurt ground floor behind – red beech 1870 (mayor’s official residence) – 2021, 5) In my backyard – Klimboom / Het eye that belongs – 150×230 – 2014, 6) In my backyard – Mama Baranka (sculpture by Nelson Carrilho) – 2014, 7) In my backyard – Rosarium / I never promised you… – 2014, 8) Daphne turned into a tree – Canadian poplar – 2015, 9)OMHP – Monumental elm planted around 1890 in the Oudemanhuispoort in Amsterdam – 2021, 10) selfie iPhone 2023
https://jetnijkamp.nl/
https://www.instagram.com/jet_nijkamp/
Meer specifieke informatie over Jet Nijkamps achtergrond, projecten, opdrachten, publicaties, is te vinden via haar website onder https://jetnijkamp.nl/info/ en onder https://jetnijkamp.nl/agenda/
