In verboden kringen
Ze waren me wel eens opgevallen die houten panden, aan de randen van de stad. Een karakteristieke bouwstijl hoewel er volgens mij niet één gelijk is. Stuk voor stuk een monumentale uitstraling en fris geschilderd in vaak opvallende kleuren. Naast het feit dat ze allemaal (voor een groot deel) uit hout zijn opgetrokken, hebben ze nog een ding gemeen: het zijn zichtbare overblijfselen van de Kringenwet.
De Kringenwet
Uit het Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden, uitgegeven op 24 december 1853:
“(N°. 128.) WET van den 21sten December 1853, houdende bepalingen betrekkelijk het bouwen, planten en het maken van andere werken binnen zekeren afstand van Vestingwerken van den Staat."
"WIJ WILLEM III, BIJ DE GRATIE GODS, KONING DER NEDERLANDEN, PRINS VAN ORANJE-NASSAU, GROOT-HERTOG VAN LUXEMBURG, .......”
De Kringenwet van 1853 was een broodnodige herziening van de eerdere Kringenwet uit 1814. De wet hield in dat het schootsveld van vestingwerken, een letterlijke verboden ronde kring, vrij moest worden gehouden. Alles wat er gebeurde binnen deze kringen werd bij wet geregeld en afhankelijk van de specifieke kring was ook veelal toestemming nodig van de Minister van Oorlog als het ging om slopen, bouwen, rooien en beplanten. Elk verdedigingswerk werd omcirkeld door drie kringen: de kleine kring, direct na het werk van 300 meter, de middelbare kring van 600 meter en de grote kring van 1000 meter. Binnen deze drie kringen bestonden er andere beperkingen. Zo mocht er binnen de eerste kring alleen in hout worden gebouwd, binnen de tweede kring mocht er tot 50cm boven de grond ook in steen worden gebouwd en binnen de derde kring geheel in steen. Echter alles moest in geval van concrete dreiging kunnen worden platgebrand c.q. opgeruimd. Sommige bestaande (stenen) bebouwing werd zonder pardon ‘gebrandmerkt’ en kreeg letterlijk een stempel op de gevel waarmee werd aangegeven dat de betreffende gebouwen ook zonder meer ‘opgeruimd’ konden worden in geval van…
De stad Utrecht, ‘getekend’ door de Kringenwet
De stad Utrecht vormt een centrale schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Voorheen was dat nog niet zo en waren de steden Woerden en Schoonhoven de meest oostelijk gelegen posten van de Oude Hollandse Waterlinie. Begin 19e eeuw werd besloten om Utrecht op te nemen in de linie, en vanaf dat moment vormt de stad de schakel tussen de ‘noord-‘ en de ‘zuidkant’ van de linie (vanaf de rivier de Lek). Opvallend is het grote aantal forten aan de oostzijde van de stad. Het zijn er maar liefst elf, plus nog vier lunetten.
De forten bestaan uit twee rijen, en dat is ook nog duidelijk zichtbaar in het landschap. De eerste rij forten is gebouwd tussen 1816-1860. Dit zijn de forten die in eerste instantie redelijk eenvoudige veelal aarden verdedigingswerken waren, later deels verstevigd. Ze liggen allemaal tegen de stadsgrens aan, of zelfs in enkele gevallen erbinnen. De tweede rij forten, die nodig was door grotere schootsafstanden en dat de stad niet meer goed kon worden verdedigd, werd vervolgens gebouwd tussen 1867-1880.
De reden waarom er zoveel forten zijn, is het feit dat het gebied ten oosten van Utrecht, de Houtense Vlakte, door de hogere ligging zeer moeilijk te inunderen was waardoor extra verdediging nodig was
Barrière van verboden kringen
Als je nu naar de topografie van de stad Utrecht kijkt, zie je dat de stadsgrens ophoudt zo rondom de lijn met forten. De wijk Overvecht vormt letterlijk de grens. De Kringenwet bleef tot het jaar 1963 in stand waardoor eventuele uitbreiding van Utrecht naar het oosten letterlijk op een brede barrière stuitte van in elkaar overlopende kringen. De forten liggen immers relatief dicht bij elkaar. Mooie herkenningspunten van deze barrière zijn een hele serie kleurrijke houten bewaard gebleven Kringenwetgebouwen. De meesten zijn geheel opgetrokken uit hout, anderen, zoals bijvoorbeeld het theehuis Rhijnauwen (vlakbij Fort Rijnauwen) ook deels uit steen. Het verhaal hierachter is dat dit gebouw in de stijl van de Amsterdamse School expres net buiten de eerste kring is gebouwd, omdat het als theehuis een gemetselde stookplaats en schoorsteen nodig had.
Tijdens mijn ontdekkingstocht door de verboden kringen van Utrecht maakte ik een foto impressie van bewaard gebleven Kringenwetgebouwen en zelfs een op de Kringenwet geïnspireerde en onder architectuur gebouwde nieuwe woning rond de forten Tienhoven, Nieuwersluis, Rhijnauwen, De Bilt, Voordorp, Blauwkapel Ruigenhoek, Maarsseveen en de Gagel. Ook maakte ik een uitstapje naar Loenen aan de Vecht. Hier zijn nog twee stenen woningen te vinden in het schootsveld van Fort Nieuwersluis die werden gebrandmerkt met een ‘stempel’ op de gevel. Een ronde kring met een nogal dwingende streep erdoor….
