Tussen luis en maan

Meten, kijken, beter kijken: zien. De lens is misschien het belangrijkste wetenschappelijke instrument van de Gouden Eeuw. Baruch Spinoza en Anthonie van Leeuwenhoeck zijn lenzenslijper én wetenschapper.

De Republiek is de navolging van Grieken en Romeinen, van theorieën en één vorm van Godsgeloof voorbij. De wereld en het heelal worden letterlijk en figuurlijk groter. Hoe om te gaan met al die gebieden, mensen en dieren? Je kunt ze in bezit nemen, bestuderen, nieuwe beelden creëren. Is de zwarte een mens net als iedereen, een werkpaard of vergelijkbaar met een exotische kaketoe waar je mee kunt pronken?

Wetenschap en de toepassing van wetenschap zijn in de Republiek nauw met elkaar verbonden. De stedelijke en internationaal georiënteerde samenleving heeft kennis nodig: voor de bouw van industrie- en poldermolens, brandspuiten of betere medische zorg.

Google zou in de 17de eeuw aan het Damrak zijn gevestigd. De relatief vrije Republiek biedt plaats voor een ongekende boekproductie voor de internationale markt. Niet alleen de boeken, uiteindelijk komen ook de wetenschappelijke collecties van lichaamsdelen op sterk water, opgezette dieren en herbaria grotendeels in het buitenland terecht.

De anatomische les van dokter Deyman

1656

Het liggende lijk ligt iets opgericht met zijn voeten naar ons toe. Zijn schaamstreek is bedekt maar zijn buikholte ligt open. Die buikholte is misschien een dag eerder onderwerp van een les geweest. De schilder vangt het moment dat de chirurg de hersenen blootlegt. De dokter links houdt de schedelkap vast. De onder de schedelkap liggende vliezen vallen rechts en links van het hoofd. Joan Deyman ontleedt de 22-jarige ter dood veroordeelde Joris Fonteijn. Oorspronkelijk was dit schilderij trouwens veel groter. Bij een brand ging een groot deel verloren.

Onafhankelijk denker

1665

Baruch de Spinoza is de beroemdste Nederlandse filosoof: gezichtsbepalend voor de geschiedenis van het westerse denken. In zijn meesterwerken Tractatus theologico-politicus en de Ethica spreekt hij zich uit voor kritisch denken, tolerantie, democratie en vrijheid van meningsuiting. Bij Spinoza staat God niet buiten de schepping. Zijn ideeën maken hem voor religieuze instituties en politieke autoriteiten omstreden, ook in de relatief vrijzinnige Republiek. Verbannen uit de joodse gemeenschap vindt Spinoza een nieuwe kring van vrienden in de Rijnsburger Collegianten, inclusief zijn doopsgezinde uitgever Jan Rieuwerts.

Kritisch denken en kijken liggen bij Spinoza in elkaars verlengde: hij verdient zijn dagelijks brood als lenzenslijper.

Leidse lenzen

1681-1707

Het effect van microscopen of telescopen kan worden versterkt door meerdere lenzen met elkaar te combineren. Het is een uitdaging om een lens van goede kwaliteit te produceren: al snel ontstaan complicaties met de aard van het licht, de kwaliteit van het glas en de techniek van het slijpen. Het gevolg kan zijn dat er gekleurde randen verschijnen of dat delen van de lens onscherp zijn. Samuel van Musschenbroek is de eerste en succesvolle ‘philosophische Instrumentmaker’ in Nederland, gevestigd in Leiden.