Hofjes als paleizen

Het zat Johan de Bruyn van Buytewech (c. 1590-1657) bepaald mee in het leven. Als jongeman erfde hij al kapitalen van zijn ouders, zijn oom en zijn tante, en hij trouwde ook nog eens een rijke vrouw. Aan het einde van zijn leven behoorde hij tot de rijkste mannen van het land.

Als afstammeling van Leidse regenten behoorde hij tot de aristocratische bovenlaag van de Republiek en werd hij ‘jonker’ genoemd, al betekende zijn katholieke geloof dat hij niet in aanmerking kwam voor belangrijke bestuursfuncties. Wel mocht hij, als grootgrondbezitter, toetreden tot het uitgelezen gezelschap van de hoogheemraden van Rijnland. En in de heerlijkheden die hij in 1617 had gekocht, de Hollandse dorpen Nieuwkoop, Noorden en Achttienhoven, mocht hij zijn niet geringe daadkracht wèl omzetten in bestuurlijke invloed. Trots op zijn afkomst en status liet hij aanzienlijke huizen bouwen, en her en der zijn familiewapen aanbrengen. (foto2)

Maar één ding werd hem niet vergund: zijn naam doorgeven aan een volgende generatie. Zijn huwelijk bleef kinderloos, en zijn broer had alleen dochters, zodat de naam De Bruyn van Buytewech zou uitsterven. Aan het einde van zijn leven boterde het bovendien niet met zijn achterneefje en achternichtjes, die zijn immense vermogen zouden erven. Liever liet De Bruyn van Buytewech zijn kapitaal na aan een liefdadige stichting, die bovendien zijn naam zou dragen. Zijn oomzeggers waren er niet blij mee, maar na wat gesputter legden ze zich neer bij de laatste wil van de heer van Nieuwkoop. In 1662 was het Hofje van Nieuwkoop, bestemd voor zo’n 62 oudere dames van beperkte middelen, gereed, en verrees het fier aan de Haagse Prinsegracht. (foto 1) Het was het grootste hofje dat werd gebouwd in de Gouden Eeuw, en er was flink voor uitgepakt. De bouwmeester was de starchitect Pieter Post (1608-1669), veelgevraagd als aanhanger van het in de mode zijnde Hollandse Classicisme, de stijl waarin hij onder andere Paleis ten Bosch ontwierp. Het Hofje van Nieuwkoop leek dus wel een paleis, zo viel het ook tijdgenoten op. (foto 3)

In de Gouden Eeuw werden er wel meer van dit soort prachtvolle hofjes gebouwd, voorzien van magnifieke poortgebouwen en vol met verwijzingen naar de milde schenkers die op deze wijze de armere medemens een steuntje in de rug wilde geven op de oude dag. Wapenschilden, opschriften en portretten werden ingezet om de nagedachtenis aan de stichters van de hofjes levend te houden, bij bewoners, bestuurders en bezoekers. Het werkte, want buitenlandse bezoekers merkten graag op hoe de Nederlanders ‘hofjes als paleizen’ bouwden. (foto 4)

Er waren tal van redenen om een hofje te stichten: men deed het uit godsdienstige overwegingen, status speelde duidelijk ook een belangrijke rol, en daarnaast verwachtte de samenleving ook dat de rijken zorg droegen voor hun minder goed bedeelde medemens. In de praktijk betekende het dat men werd verwacht familieleden, personeel, buren en geloofsgenoten bij te staan als die dat nodig hadden.

Hofjes speelden dan ook een belangrijke rol in het leven van met name de lagere middenklasse. Als men oud werd, kon men vaak niet meer zo goed voor zichzelf zorgen, en lag statusverlies door openlijke armoede op de loer. In hofjes kreeg men niet alleen gratis woonruimte, maar ook tal van extraatjes zoals brood en turf die de inkomensdaling opvingen. Een plaats in een hofje was dan ook zeer gewild, en meestal ging men er alleen uit tussen zes planken, zoals bijvoorbeeld Maria Kouwenhoven (1706-1808). Zij sleet na een loopbaan van een halve eeuw als naaister en naailerares haar laatste jaren in het Haarlemse Zuiderhofje. Zij leefde uitzonderlijk lang, maar in veel opzichten is haar levensgeschiedenis voorbeeldig voor die van veel andere hofjesbewoonsters. (foto 5)

Het verhaal van deze 17de en 18de-eeuwse Nederlandse ‘hofjes als paleizen’, hun stichters en de redenen waarom die een hofje lieten bouwen, de mannen die ze bouwden en de mensen die er woonden, staat centraal in een in opdracht van Stichting Landelijk Hofjesberaad geschreven boek.

Hofjes als paleizen is rechtstreeks te bestellen bij de uitgever (www.uitgeverijvanstockum.nl) en te koop bij de H. de Vries boekwinkels in Den Haag, Haarlem en Leiden en de Van Stockum boekhandels in Den Haag en Leiden. Nieuws over het boek en ander hofjesgerelateerd nieuws verschijnt met enige regelmaat ook op de Facebookpagina Hofjes als Paleizen (https://www.facebook.com/Hofjesalspaleizen).